Birjand Tourism گردشگري بيرجند
گردشگري بيرجند Birjand Tourism
به کمک موس نقشه زیر را حرکت دهید و محل های دلخواه را بیابید
برای بزرگتر یا کوچکتر نمودن نقشه روی نشانه های + و _ کلیک نمایید
برای اینکه نقشه ماهواره ای مشهد را ببینید روی
Sat
کلیک نمایید. برای نقشه های مکانهای دیدنی دیگر که در ادمه فهرست شده اند نیز از همین راهنمایی استفاده نمایید
From Wikipedia, the free encyclopedia
Jump to: navigation, search
Nickname(s): Storm city
Birjand is located in Iran
Coordinates: [show location on an interactive map] 32°52′N 59°12′E / 32.867°N 59.2°E / 32.867; 59.2
Government
- Mayor
Elevation 1,491 m (4,892 ft)
Population (official census in 2006)
- Total 157,848
(County:240,894),(Province:600,568)
- Density 3,697/km2 (9,575.2/sq mi)
Prefix code: +98 Iran - (0)561 Birjand
Website www.birjand.ir/
Birjand (Persian: بیرجند) is the east iranian provincial capital of South Khorasan and the centre of the county Birjand resp. Quhestan, known for its saffron, barberry, rug and handmade carpet exports. [1] The city of Birjand had a population of 157,848 people at the time of the last official census in 2006 [1].
Being close to the Afghanistan border, Birjand is located on the "Silk Road" of opium smuggled from Afghanistan on the way to Europe (also dubbed the "opium crescent").
The city has a dry climate with significant difference between day and night temperatures. It is a fast growing city, thus becoming one of the major centres in the East of Iran after Mashad and Zahedan.
Contents
[hide]
* 1 History
* 2 Education
* 3 Transport
* 4 Notables from Birjand
* 5 See also
* 6 Other
* 7 References
* 8 External links
[edit] History
The first citation of the city in the historical literature returns to the famous book Mojem Alboldan, by the Yaqut Homavi (13th century) which introduces the Birjand as the most beautiful town in the Quhestan. Before this Birjand had been probably not as big and important as a municipality but a rural community. However, the Birjand geographical area has had its historical and political importance long before emergence of the city of Birjand. Many citations of the region are available in the original literature like Ehya -ol- Molook of the once important localities in the area. Apart from literature, the oldest evidence on the history of the region is the ancient Lakh-Mazar inscription in the Kooch village some 25 km south east of Birjand. Numerous fine drawings and inscriptions are carved on an igneous rock surface. The inscriptions include pictograms as well as Arsacid Pahlavi, Sasanian Pahlavi, Arabic and Persian scripts [2]. The former tribe famous for the region of Birjand is called Sagarthian - historically in union with the parthian.
Cossacks in Birjand, circa 1909.
Birjand has emerged as the centre of Quhestan, following the decline of historical city of Qaen in the Safavid period. Since then the Alam clan had ruled the region till the end of Qajar dynasty. During the semi-autonomous ruling of Alam clan, Great Britain and Russia established consular branches in Birjand, because of the important geographical location of the region in the vicinity of the Indian subcontinent. Amir Shokat Ul-Molk Alam, the father of the Asadollah Alam(once prime minister of Iran) was still ruling the Quhestan's subprovince Qhaenat into the Pahlavi era. And the last tribal leader of Birjand Shah Seyyed Ali Kazemi was related with the Alam clan and the emperor Reza Shah Pahlavi. However Birjand lost its geopolitical importance following the emergence of Reza Shah Pahlavi and his policy of central government. The entire Quhestan region then became a part of the modern Khorasan province. The local people, however, started a movement to become an independent province at the middle of the second Pahlavi period. The move resulted after about forty years and Quhestan and particularly Birjand regained its historical importance in 2004 after official division of Khorasan to three smaller provinces by the government of Islamic Republic of Iran.
[edit] Education
It is said that the Shokatiyeh School in Birjand together with Darolfonoon in Tehran were the first public schools in Iran in the mid 1800s. Ever since then, Birjand has amassed an abundance of institutions of higher education and become an important location for research and development.
The city contains such higher educational institutions as:
* University of Birjand [2]
* Birjand University of Medical Sciences [3]
* Islamic Azad University of Birjnad [4]
* Payame Noor University
* Iran University of Industries and Mines
* University of Applied Science and Technology
* Academy of Tarbiat-e Moalem
* Academy of Amuzesh-e Aly
* Academy of Amuzesh-e Modiriat Dolaty
Aerial view of Birjand , Left to right: Pasdaran St., Adl St., Moallem St. and Ghafari St., 2006
[edit] Transport
The city is served by Birjand Airport and a freeway called Shahrah.
[edit] Notables from Birjand
* Abd al-Ali al-Birjandi, Prominent Astronomer of the 16th Century
* Hakim Nezari Quhestani
* Ibn Hessam Khusfi
* Amir Shokat Ul-Molk Alam, Amir of Qaen County and Governor of Quhestan at the end of Qajar Dynasty
* Seyyed Mohammad Tadayyon
* Asadollah Alam, Prime Minister of Iran during Shah Mohammed Reza Pahlavi period
* Seyyed Gholam Reza Saeidi, Writer
* Sima Bina, Singer of iranian folk music
* Morteza Hassanpour, The first man in nursing in Iran
* Mohammad Hassan Ganji, Scientist of Geography
* Mohammad Ismail Rezvani, Scientist of Histor
* Mohammad Reza Hafeznia
* Gholam Hossein Shokouei
Band Darreh, 5km South of Birjand
* Kazem Motamadnejad
* Shah Seyyed Ali Kazemi, Last tribal leader in Mood and Birjand at the beginning of Pahlavi Dynasty
* Mohammad Hossain Ayati
* Mohammad Ibrahim Ayati
* Seyyed Hassan Tahami
[edit] See also
بیرجند
اطلاعات کلی
نام رسمی: بیرجند
کشور: ایران
استان: خراسان جنوبی
شهرستان: بیرجند
بخش: مرکزی
بیرجند
مردم
جمعیت ۱۵۷٬۸۴۸[۱]
رشد جمعیت: ۲٪
تراکم جمعیت: ۳۶۹۷
نفر بر کیلومتر مربع
زبان‌های گفتاری: فارسی
مذهب: شیعه، سنی
جغرافیای طبیعی
مساحت: ۴۲٫۷ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا: ۱۴۹۱ متر[۲]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه: ۱۶٫۵ درجهٔ سانتیگراد[۲]
بارش سالانه: ۱۷۱ میلیمتر[۲]
روزهای یخبندان سالانه: ۴۸ روز[۳]
اطلاعات شهری
ره‌آورد: زعفران، زرشک، عناب، فرش
پیش‌شماره تلفنی: ۰۵۶۱
شهر بیرجَند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷٬۸۴۸ نفر جمعیت داشته‌است.[۱]
شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود.[۴] این شهر همچنین دومین شهری در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران ، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید.[۵]
مدرسه شوکتیه این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد [۶] و تا پیش از جنگ جهانی دوم ، دو کنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.[۷]
فهرست مندرجات
* ۱ نام
* ۲ تاریخ
o ۲.۱ پیش از اسلام
o ۲.۲ پس از اسلام
o ۲.۳ صفویه
o ۲.۴ قاجاریه
+ ۲.۴.۱ کنسولگری‌های انگلستان و روسیه
+ ۲.۴.۲ مدرسه شوکتیه
+ ۲.۴.۳ بانک شاهنشاهی
+ ۲.۴.۴ سینما
o ۲.۵ پهلوی
+ ۲.۵.۱ بنگاه خیریه آبلوله
+ ۲.۵.۲ هنگ ژاندارمری
+ ۲.۵.۳ تیپ ارتش
+ ۲.۵.۴ شهرداری
+ ۲.۵.۵ فرودگاه
+ ۲.۵.۶ گمرک
+ ۲.۵.۷ بیمارستان امام رضا
+ ۲.۵.۸ دانشگاه
o ۲.۶ انقلاب
+ ۲.۶.۱ تاسیس استان خراسان جنوبی
* ۳ گویش بیرجندی
* ۴ آموزش و فرهنگ
o ۴.۱ آموزش عالی
* ۵ اهالی بیرجند
* ۶ جاذبه‌های گردشگری
o ۶.۱ تاریخی
o ۶.۲ تفریحی
* ۷ آب و هوا
* ۸ ترابری
o ۸.۱ هوایی
+ ۸.۱.۱ فرودگاه بین المللی بیرجند
+ ۸.۱.۲ فرودگاه نظامی خور
o ۸.۲ زمینی
+ ۸.۲.۱ پایانه مسافربری بیرجند
+ ۸.۲.۲ پایانه باربری بیرجند
* ۹ منابع
o ۹.۱ پیوند به بیرون
[ویرایش] نام
نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است.
پنج وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده‌است.
* بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر
* بیرجند یعنی شهر بلند
* بیرجند یعنی شهر چاه
* بیرجند یعنی شهر طوفان
* بیرجند یعنی برزن
آقای رجبعلی لباف خانیکی در مقاله خود تحت عنوان "تأملی در نام بیرجند"، بیرجند را مرکب از دو جزء "بیر" و "جند" میداند. "بیر" در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" که معرّب "کند" است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و ...، این وجه تسمیه درست تر به نظر می‌رسد.
[ویرایش] تاریخ
[ویرایش] پیش از اسلام
علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی ، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .[۷]
اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نیز کتیبه بهدست آمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستای کوچ ، سنگ نگاره و کتیبههای پهلوی اشکانی در دره "استاد تنگل"، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.
همچنین علاوه بر وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا .[۷] که دال بر قدمت تاریخی این منطقه‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و ...
[ویرایش] پس از اسلام
قدیمی ترین اثر درون شهری بیرجند، مسجد جامع آن است که در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده‌است.
احتمالا یاقوت حموی اولین جغرافیدانی است که از «پیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران, انگور, میوه و اندکی غله به دست می‌آمده‌است.
زین العابدین شیروانی, بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده‌است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.
بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستانهای بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌‌های چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.
صفویه
در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه , بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راههای دریایی و زمینی , بیرجند که در مسیر عمده ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان, جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
[ویرایش] قاجاریه
در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک گرگور درباره شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی درباره تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است.
سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه , از کوههای معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات, محصولات زراعی بویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالی بافی ساکنان منطقه و مذهب آنها و نیز شهر بیرجند ـ که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته ـ مطالبی آورده‌است.
لمتون نیز در سالهای قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قنات‌های قائنات و نیز نظامهای آبیاری در آبادیهای پیرامون بیرجند اشاره کرده‌است. [۸]
در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب, شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.
کنسولگری‌های انگلستان و روسیه
در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تاسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تاسیس نمود.[۷]
به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه ، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسوگری‌های دو کشور تعطیل گشتند.
مدرسه شوکتیه
نوشتار اصلی: مدرسه شوکتیه
کتیبه بالای صحن مدرسه شوکتیه
این مدرسه توسط محمدابراهیم خان علم ، در سال ۱۲۸۴ شمسی در محل حسینیه شوکتیه ایجاد شده و فعالیت خود را با حضور ۷ معلم اتریشی و تعدادی مترجم ایرانی و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم به ذکر است این مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز ، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید در ایران است.
بانک شاهنشاهی
در زمان حکومت قاجاریه و متعاقب اقدام انگلستان در تاسیس بانک شاهنشاهی در ایران، در سال ۱۹۱۳ میلادی (۱۲۹۲ شمسی)، شعبه این بانک در بیرجند به ریاست یک انگلیسی به نام اف.هیل تاسیس شده و فعالیت خود را آغاز نمود.[۷]
سینما
اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی ، با پخش فیلمهای صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. این سینما که توسط محمدرضا صمصام الدوله، حاکم وقت زابل ساخته شده بود، از برق کارخانه‌ای بنام "مارشال" استفاده می‌نمود.[۹]
پهلوی
در سالهای نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. لوله کشی آب در ۱۳۰۲ خورشیدی - که اولین لوله کشی شهری در ایران به حساب می‌آمد - و تغییر مسیر رود بیرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشیدی به نوشته روزنامه کیهان به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم آبی افزوده می‌شد.
به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند - سومین فرودگاه کشور پس از قلعه مرغی و بوشهر - مورد بهره برداری قرار گرفت. [۶]
در سالهای پس از ۱۳۲۰ شمسی , توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین , شاهراه مشهد ـ زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین ـ که با راه آهن ایران رقابت می‌کرد ـ درآمد.[۸]
بنگاه خیریه آبلوله
نوشتار اصلی: بنگاه آبلوله بیرجند
بنگاه مستقل خیریه آب و لوله بیرجند در سال ۱۳۰۲ شمسی، به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران توسط عده‌ای از افراد خیر و نیکوکار شهر بیرجند و همکاری محمدابراهیم خان علم تاسیس شد. این بنگاه به منظور تامین آب قابل شرب برای اهالی بیرجند، اقدام به خرید لوله‌های چدنی انتقال آب از هندوستان و نیز انتقال لوله‌های باقیمانده از جنگ جهانی اول در کمپ نیروهای انگلیسی در سفیدآبه، و مالکیت آب و اراضی قنات دشت علی آباد بیرجند نمود.[۹]
هنگ ژاندارمری
در سال ۱۳۰۷، هنگ ژاندارمری بیرجند تاسیس شد. این هنگ دارای ۹ گروهان، گناباد، فردوس، طبس ، شاهرخت، گزیک ، بندان ، حسین آباد رزاق زاده و گروهان مرکزی بیرجند بود. وظیفه مرزبانی نیز به عهده این هنگ بوده‌است. این هنگ تا زمان ادغام در نیروی انتظامی، مشغول فعالیت بود.
تیپ ارتش
در سالهای نخستین دوره پهلوی و متعاقب تاسیس ارتش نوین در ایران, تیپ ارتش در بیرجند مستقر شده و اقدام به تاسیس پادگان در شهر بیرجند نمود. این پادگان که امروزه به نام پادگان آموزشی ۰۴ نامیده می‌شود، از بدو تاسیس تا کنون، آموزش سربازان وظیفه را برعهده دارد.[۷]
شهرداری
در سال ۱۳۱۰، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و با ۱۲ کارمند، فعالیت خود را آغاز نمود. اولین شهردار بیرجند ، آقای افشار بود که به مدت ۶ سال سمت ریاست شهرداری را بر عهده داشت.[۹]
فرودگاه
در سال ۱۳۱۲ به جهت موقعیت سیاسی و نظامی شهر بیرجند و شرق کشور، فرودگاه بیرجند در زمینی به مساحت ۱۵۰ هکتار در شمال شهر ایجاد گردید.[۶]
گمرک
در سال ۱۳۱۷، به منظور سهولت در حمل و نقل و صادرات و واردات کالا به شبه قاره هند و افغانستان، اداره گمرک بیرجند تاسیس و با دو واحد گمرکی درح و گزیک فعالیت خود را آغاز نمود.[۷]
بیمارستان امام رضا
در سال ۱۳۲۷ در یکی از اراضی و موقوفات متعلق به خاندان علم، معروف به باغ اناری، بیمارستان امام رضا تاسیس گردید. این بیمارستان علاوه بر پذیرش بیماران شهرستان بیرجند ، نسبت به پذیرش سایر بیماران شهرستان‌های جنوبی استان خراسان اقدام می‌نمود.[۷]
دانشگاه
در سال ۱۳۵۴ شمسی, با پیگیری دکتر محمدحسن گنجی، در مجموعه موقوفات علم , موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس و در سال ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی, فیزیک و شیمی, کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[۱۰]
تصویر هوایی از شرق شهر بیرجند. از چپ به راست: خیابان پاسداران، عدل، معلم و غفاری
انقلاب
پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی توجه بیشتری به بخشهای اداری، آموزشی، صنعتی و کشاورزی مناطق محروم گردید. ایجاد شهرک صنعتی در غرب بیرجند، تاسیس دانشگاههای علوم پزشکی ، آزاد، پیام نور، صنعتی و ..، ارتقا سازمانهای اداری مانند اداره راه و ترابری بیرجند به اداره کل و تحت پوشش قرار دادن کلیه راههای شرق کشور، مهاجرت افغان‌ها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروی و مهاجرت روستاییان ، سبب توسعه روزافزون بیرجند گردید، به طوری که پنجمین شهر استان خراسان گردید.
اکنون بخش شمالی شهر, کارگرنشین با خانه‌های ارزان قیمت است. بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریبا تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع اند. بخش جنوبی نیز بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می‌شود و قسمت جدید شهر است. [۸]
تاسیس استان خراسان جنوبی
در تابستان سال ۱۳۸۳ این شهر، پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، مرکز استان تازه تاسیس خراسان جنوبی گردید.
گویش بیرجندی
نوشتار اصلی: گویش بیرجندی
گویش یا لهجه بیرجندی از گویشهای فارسی نو است که مانند گویشهای دیگر به نسبت زبان رسمی کمتر تحول پذیرفته و از اینرو بسیاری از ویژگیهای فارسی کهن را نگه داشته‌است. محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز پاکیزه و دست نخورده باقی مانده‌است.
آموزش و فرهنگ
مراکز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است. هم اکنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مرکز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند.
مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز , به همت امیر شوکت‌الملک علم, حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن , دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض, نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. آموزش و پرورش بیرجند هم اینک با بیش از ۹۰ سال عمر با برکت بیش از یکصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مرکز آموزش عالی فرهنگیان، مراکز تعلیم و تربیت، پژوهشکده معلم و... آموزش و پرورش این شهرستان را به قویترین آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل کرده بود.
آموزش عالی
بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور از امکانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسی, در مجموعه موقوفات علم , موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی, فیزیک و شیمی, کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[۱۰]
در حال حاضر ۱۴ هزار دانشجو در ۱۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی مشغول تحصیل می‌باشند که بالاترین تورم دانشجویی در سطح کشور را به خود اختصاص داده‌است. بدین معنی که به ازای هر ۹ نفر شهروند بیرجندی یک نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراکز آموزش عالی در بیرجند می‌توان از:
* دانشگاه بیرجند
* دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
* دانشگاه صنعتی بیرجند
* دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
* دانشگاه پیام نور بیرجند
* دانشگاه جامع علمی کاربردی بیرجند
* مرکز تربیت معلم شهید باهنر
* مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان
* مرکز آموزش مدیریت دولتی
* مرکز آموزش عالی دختران بیرجند (سپیده کاشانی)
نام برد.
اهالی بیرجند
* فهرست مشاهیر بیرجند
* فهرست شهرداران بیرجند
* فهرست نمایندگان بیرجند
* فهرست اعضای شورای شهر بیرجند
جاذبه‌های گردشگری
علاوه بر جاذبه‌های گردشگری موجود در سطح شهرستان بیرجند، آثار تاریخی و مکانهای تفریحی نیز در داخل در محدوده شهری بیرجند وجود دارد.
تاریخی
* آب انبارها
بند دره یکی از جاذبه‌های گردشگری بیرجند
* آرامگاه حکیم نزاری
* ارگ کلاه فرنگی
* بند دره
* بند عمرشاه
* عمارت اکبریه
* قلعه بیرجند
* کنسولگری انگلیس (باغ منظریه)
* مدرسه شوکتیه
* مدرسه معصومیه
* مصلی بیرجند
* یخدان رحیم آباد
تفریحی
* آبنمای موزیکال
* پارک آزادی
* پارک توحید
* پارک صیادشیرازی
* موزه بیرجند
آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است.
ایستگاه هواشناسی بیرجند در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵ میلادی) راه اندازی گردید.[۱۱] بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ و برابر با ۲۱/۵ - درجه سانتیگراد و بیشترین آن در تاریخ ۱۱ جولای ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد بوده است. شهر بیرجند، به طور میانگین در ۷۶ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است.
مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به طور میانگین برابر با ۱۷۱ میلی متر در سال است. بیشترین میزان بارش در یک روز، در دوم ماه می ۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ میلیمتر باران در این شهر بارید. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در ابن شهر ، ۳۶٪ است و به طور میانگین ۳۰ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است. هوای بیرجند به طور میانگین در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاک شدید همراه است. [۱۲]
ترابری
هوایی
فرودگاه بین المللی بیرجند
نوشتار اصلی: فرودگاه بیرجند
به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، فرودگاه بیرجند، در سال ۱۳۱۲ شمسی، به عنوان سومین فرودگاه کشور مورد بهره برداری قرار گرفت. این فرودگاه که در شمال شهر بیرجند واقع است، به مرور زمان گسترش یافته و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با انجام پرواز بیرجند - مدینه به فرودگاه بین المللی بیرجند ارتقا یافت.[۱۳]
فرودگاه نظامی خور
این فرودگاه، پس از احداث فرودگاه نظامی شیندند در استان فراه افغانستان توسط شوروی، در ۵۰ کیلومتری غرب بیرجند و در خور ساخته شد. این فرودگاه که در پایگاه دوازدهم شکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، واقع است، کاربردی نظامی دارد.
زمینی
پایانه مسافربری بیرجند
این پایانه در سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۴ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. در حال حاضر ۱۰ شرکت حمل و نقل مسافر و یک موسسه مسافربری در مسیرهای تهران، مشهد، زاهدان، کرمان، اصفهان، فردوس، زابل و ... مشغول فعالیت هستند.[۷]
پایانه باربری بیرجند
این پایانه در شهریور سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۳ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. تعداد ۱۳ شرکت باربری در مسیرهای اصفهان، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز و تهران در این پایانه مشغول فعالیت هستند. [۷]
بيرجند و تقسيمات شهري و كشوري
منطقه بيرجند از دوره صفويه اندك اندك رو به شهر شدن گذاشت و مركزيتي پيدا كرد و خانواده اميري بيرجند "علم-خزيمه" كه در اين دوره به عمارت رسيدند در آنجا مستقر شدند. مركز حكومت علم از عهد صفوي حدود سالهاي 1215 ه.ق تا عهد قاجاريه قاين بود. از اين دوره به بعد مركز حكومتي سازمانهاي ادراي و تاسيسات گوناگون ايجاد گرديد و مردم بسياري روستاهاي دور و نزديك به آنجا مهاجرت كردند و جمعيت آن فزوني يافت و تبديل به شهري مطرح و قابل توجه گرديد. در سال 1316 طبق قانون تقسيمات كشوري و تشكيل استانها و شهرستانها، ولايت قاينات "شهرستان بيرجند" نام گرفت و يكي از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بيرجند به عنوان مركز اين شهرستان تعيين گرديد. بر اساس مصوبه سال 1358 بخش قاين و در سال 1368 بخش نهبندان و در سال 1381 بخش سربيشه هر يك به صورت يك شهرستان ار شهرستان بيرجند منفك شد. هم اكنون شهرستان بيرجند داراي 3 شهر به نامهاي خوسف، اسديه و بيرجند و 3 بخش و 18 دهستان و 970 روستا ميباشد.
مناطق و نواحي شهري بيرجند
شهرداري بيرجند هم اكنون داراي چهار ناحيه خدماتي بوده كه طرح دو منطقه‌اي شدن آن هم اكنون تهيه شده و در دست تصويب است.
منطقه بيرجند از دوره صفويه اندك اندك رو به شهر شدن گذاشت و مركزيتي پيدا كرد و خانواده اميري بيرجند "علم-خزيمه" كه در اين دوره به عمارت رسيدند در آنجا مستقر شدند. مركز حكومت علم از عهد صفوي حدود سالهاي 1215 ه.ق تا عهد قاجاريه قاين بود. از اين دوره به بعد مركز حكومتي سازمانهاي ادراي و تاسيسات گوناگون ايجاد گرديد و مردم بسياري روستاهاي دور و نزديك به آنجا مهاجرت كردند و جمعيت آن فزوني يافت و تبديل به شهري مطرح و قابل توجه گرديد. در سال 1316 طبق قانون تقسيمات كشوري و تشكيل استانها و شهرستانها، ولايت قاينات "شهرستان بيرجند" نام گرفت و يكي از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بيرجند به عنوان مركز اين شهرستان تعيين گرديد. بر اساس مصوبه سال 1358 بخش قاين و در سال 1368 بخش نهبندان و در سال 1381 بخش سربيشه هر يك به صورت يك شهرستان ار شهرستان بيرجند منفك شد. هم اكنون شهرستان بيرجند داراي 3 شهر به نامهاي خوسف، اسديه و بيرجند و 3 بخش و 18 دهستان و 970 روستا ميباشد.
مناطق و نواحي شهري بيرجند
شهرداري بيرجند هم اكنون داراي چهار ناحيه خدماتي بوده كه طرح دو منطقه‌اي شدن آن هم اكنون تهيه شده و در دست تصويب است.
شهرستان بيرجند با 140 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بيرجند از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت اين شهرستان 34893 كيلومترمربع و مركز آن شهر بيرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقيقه طول جغرافيايى و 32 درجه و 53 دقيقه عرض جغرافيايى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دريا قرار گرفته است.
فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان 481 كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان 458 كيلومتر و تا مركز استان كرمان 586 كيلومتر ميباشد. بيرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و درههاى عميق و حاصلخيزى وجود داردكوههاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب كوه شاه در غرب (حاشيه كوير) ، رشته كوه مؤمن آباد. آب و هواى اين شهرستان بيابانى و نيمه بيابانى است. در شهرستان بيرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل مي‌باشند.اين شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزي، خوسف، درميان، سربيشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهري ميباشد بيرجند پرجمعيت ترين شهرستان جنوب خراسان ميباشد و جمعيت آن طبق سرشماري سال75، 000/280نفر بوده كه از اين ميزان 000/130 نفر در مناطق شهري و 000/150 نفر در مناطق روستايى ساكن مي‌باشند
تاريخچه بیرجند
دوره باستاني و ميانه
از اسناد بازمانده دوران باستان تاريخ ايران چنين برداشت مي‌آيد كه "قهستان" در دوره باستان خاستگاه و زيستگاه يكي از اقوام نژاد ايراني (پارسي) به نام "ساگارت" بوده و بخشي از ساتراپي چهاردهم هخامنشي به شمار آمده است. اين نظر در دو سند، يكي كتيبه‌هاي هخامنشي و ديگر در نوشته‌هاي مورخان يوناني مانند هرودت ذكر گرديده است. دردوره اشكاني كه پارتها به همت اشك نامي در خراسان بزرگ آن روزگار به فرمانروايي رسيدند و از ربع نخست سده سوم قبل از ميلاد تا نيمه سده سوم ميلادي بر مسند قدرت بودند طبق نوشته‌ها و قراين تاريخي و نيز كتيبه بسيار معروف و مهم "كال جنگال" بيرجند و قهستان يكي از ايالات شاهنشاهي اشكاني بوده است. همچنين "خوسف"، "ساتراپ نشين" اين منطقه در جنوب خراسان بوده است. در عهد ساسانيان نيز قهستان از ايالات آباد و معتبر شاهنشاهي آنان بوده است و حدود 150 سال محل حكمراني و حضور هپتاليان بوده است.
دوره نوين (عهد اسلامي)
تاربخ‌نويسان فتح خراسان را در سال بيست و دوم هجري قمري در زمان عمر و فتح قهستان را در سال بيست و نهم هجري قمري در عهد خلافت عثمان دانسته‌اند. نام قهستان و شهرهاي آن از زماني كه نهضت اسماعيليه پا گرفت و گسترش يافت و اسماعيليان در اين ناحيه به تبليغ و فعاليت پرداختند بر سر زبانها افتاد و در نوشته‌ها راه يافت. در دوره مبارزات اسماعيليان يعني سدههاي ششم و هفتم به ويژه از هنگامي كه "حسن صباح" قهستان را با توجه به موقعيت كوهستاني و شرايط جغرافيايي آن براي فعاليت اسماعيليان مناسب ديد و "حسن قايني" را مامور تبليغ آن آيين در اين منطقه نمود، قهستان اهميت فوق العاده‌اي پيدا كرد، چنانكه پس از "الموت" مهمترين پايگاه و پناهگاه اسماعيليان كوهستانهاي اين سرزمين بود و بسياري از مردم قهستان به اين مذهب گرويدند و حتي در برخي از شهرها حكومتهاي محلي هم تشكيل دادند. از اين زمان تا عهد صفويان "بيرجند" با آنكه از خمول و گمنامي در آمده بود اما هنوز قصبه‌اي بيش نبود ولي از دوره صفويه اندك اندك رو به شهر شدن گذاشت و مركزيتي پيدا كرد و خانواده "اميري" بيرجند "علم-خزيمه" كه در اين دوره به امارت رسيدند در آنجا مستقر شدند اما تا دوره قاجاريه مركز "قاينات" شهر "قاين" بود و "بيرجند" هنوز عنوان قصبه‌اي داشت. در اين دوره بيرجند كه "اميرنشين" شده بود رسما "حاكم نشين" ولايت قاينات شد و اندك اندك از حالت "ده" و "قصبه" درآمد و كم كم گسترش يافت و تشكيلات حكومتي و سازمانهاي اداري و تاسيسات گوناگون در آن ايجاد شد و مردم بسياري از روستاهاي دور و نزديك به آنجا مهاجرت كردند و جمعيت آن فزوني يافت و شهري قابل توجه شد. در اولين تقسيمات رسمي كشوري در سال 1316 و تشكيل استانها و شهرستانها، ولايت قاينات شهرستان بيرجند نام گرفت و يكي از هفت شهرستان استان نهم "استان خراسان" شد و شهر بيرجند به عنوان مركز اين شهرستان انتخاب گرديد.
وجه تسميه بيرجند:
اين شهر را از قديم به دو نام خوانده‌اند: 1- قهستان 2- بيرجند
الف) قهستان
قهستان نام سرزميني بوده كه در جنوب خراسان واقع است و آن منطقه "كوهستاني" گسترده‌اي است كه از شمال به تربت حيدريه، از شمال شرق به هرات و افغانستان، از شرق به دشت نااميد، از جنوب شرقي به سيستان و بلوچستان، از جنوب و جنوب غربي به كوير لوت، از غرب به طبس و كوير مركزي و از شمال غربي به دشت كوير محدود مي‌شده و به سبب كوهستاني بودن آن به اين نام "قهستان"، (كهستان = كوهستان) خوانده شده است. قهستان قديم شامل ولايات خواف، گناباد، بجستان، كاشمر، فردوس، طبس، قاين، طبس مسينا، بيرجند و نهبندان بوده است. ولي گاه به محدوده كوچتكري از اين سرزمين يعني ولايت قاينات اطلاق گرديده و گاهي تنها به شهر بيرجند نيز گفته شده است.
ب) بيرجند
نام اصلي بيرجند از ديرباز بيرجند بوده كه به صورتهاي برجند، برجن، بركند، بيركند نيز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. كلمه بيرجند از دو جزء "بير" و "جند" تشكيل شده است و بيشتر صاحبنظران "جند" را معرب واژه كند به معني شهر مي‌دانند ولي در مورد پيشين آن يعني "بير" اختلاف نظر وجود دارد و آنرا به معاني "نصف"، "بلند"، "چاه" و "طوفان" معني كرده‌اند.
در باره بیرجند :
شهرستان بيرجند با 140 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بيرجند از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت اين شهرستان 34893 كيلومترمربع و مركز آن شهر بيرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقيقه طول جغرافيايى و 32 درجه و 53 دقيقه عرض جغرافيايى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دريا قرار گرفته است. فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان 481 كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان 458 كيلومتر و تا مركز استان كرمان 586 كيلومتر ميباشد.
بيرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و درههاى عميق و حاصلخيزى وجود داردكوههاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب كوه شاه در غرب (حاشيه كوير) ، رشته كوه مؤمن آباد. آب و هواى اين شهرستان بيابانى و نيمه بيابانى است. در شهرستان بيرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل مي‌باشند.
اين شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزي، خوسف، درميان، سربيشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهري ميباشد بيرجند پرجمعيت ترين شهرستان جنوب خراسان ميباشد و جمعيت آن طبق سرشماري سال75، 000/280نفر بوده كه از اين ميزان 000/130 نفر در مناطق شهري و 000/150 نفر در مناطق روستايى ساكن مي‌باشند
از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت، اين ديار يكي از درخشانترين نقاط ايران است. درنوشته هاى دوره صفويه گفته شده كه قهستان ولايتى است با مردمى فهيم و صاحب فراست كه از آنجا شاعران و نويسندگان و عالمان زيادي برخاسته اند. بيرجند دارالملك قهستان بوده و خانه هاى آن بر روي تپه ماهور بنا گرديده است. در عهد ساسانيان اين منطقه ولايتى آباد و داراى روستاهاى حاصلخيز بوده است كه مردمانى با استعداد و سلحشور داشته و هميشه مايه دلگرمى حكومت و منشأ قدرت در اين منطقه بوده اند كه به پشتيبانى آنان پيروزيهايى به دست ميآورده اند. شهرستان بيرجند عليرغم محدوديتهاى زيست محيطي و شرايط ويژه اقليمى خاص از توان و غناى فرهنگي بالايى برخوردار است. وجود علما، فقها و دانشمندان برجستهاى كه هر يك در طول تاريخ سبب ايجاد و تقويت پيكره تنومند فرهنگي منطقه شده اند، آوازه اين شهرستان را از مرز منطقه و كشور فراتر برده و نام بسياري از آنان در زمره شخصيتهاى علمى ايران و جهان ثبت شده است. نمونه اين شهرت اولين مدرسه به سبك جديد ميباشد كه در سال 1284 هـ . ش همزمان با تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن دبيرستان شوكتيه و مدارس دشت بياض نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتى افتتاح گرديد. مهمترين عاملي كه به بيرجند وجهه اى قابل احترام مى بخشد، قدمت فرهنگي آن است. مراكز علمى و فرهنگي جديد از مدارس علميه نشأت گرفته اند و در اين ميان اهميت مدرسه «معصوميه» كه سابقهء بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده قابل ذكر است. هم اكنون در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت 200 نفر طلبه و بيش از 700 مركز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند. آموزش و پرورش بيرجند هم اينك با بيش از 90 سال عمر بابركت بيش از يكصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود 4 اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از 7000 نفر پرسنل، مركز آموزش عالي فرهنگيان، مراكز تعليم و تربيت، پژوهشكده معلم و ... آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل كرده است. بيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق كشور از امكانات آموزش عالي خوبي برخوردار است و در حال حاضر 14 هزار دانشجو در 9 دانشگاه و مركز آموزش عالي مشغول تحصيل مي‌باشند كه بالاترين تورم دانشجويى در سطح كشور را به خود اختصاص داده است. بدين معنى كه به ازاى هر 9 نفر شهروند بيرجندي يك نفر دانشجو وجود دارد.
از جمله مراكز آموزش عالي در بيرجند مى توان از :
1. دانشگاه بيرجند
2. دانشگاه علوم پزشكي بيرجند
3. دانشگاه آزاد اسلامى واحد بيرجند
4. دانشگاه پيام نور
5. مركز تربيت معلم شهيد باهنر
6. مركز آموزش عالي ضمن خدمت فرهنگيان
7. مركز آموزش مديريت دولتى
8. دانشگاه صنعت و معدن مركز بيرجند
9. مركز آموزش عالي دختران بيرجند ( سپيده كاشاني ) نام برد .
لازم به ذكر است كه دانشگاه صنعت و معدن ايران مركز بيرجند با ظرفيت 1000 دانشجو دومين مركز آموزش صنعت و معدن در كشور (پس از تهران) به شمار مى آيد.
از اسناد بازمانده دوران باستان تاريخ ايران چنين برداشت مي‌آيد كه "قهستان" در دوره باستان خاستگاه و زيستگاه يكي از اقوام نژاد ايراني (پارسي) به نام "ساگارت" بوده و بخشي از ساتراپي چهاردهم هخامنشي به شمار آمده است. اين نظر در دو سند، يكي كتيبه‌هاي هخامنشي و ديگر در نوشته‌هاي مورخان يوناني مانند هرودت ذكر گرديده است. دردوره اشكاني كه پارتها به همت اشك نامي در خراسان بزرگ آن روزگار به فرمانروايي رسيدند و از ربع نخست سده سوم قبل از ميلاد تا نيمه سده سوم ميلادي بر مسند قدرت بودند طبق نوشته‌ها و قراين تاريخي و نيز كتيبه بسيار معروف و مهم "كال جنگال" بيرجند و قهستان يكي از ايالات شاهنشاهي اشكاني بوده است. همچنين "خوسف"، "ساتراپ نشين" اين منطقه در جنوب خراسان بوده است. در عهد ساسانيان نيز قهستان از ايالات آباد و معتبر شاهنشاهي آنان بوده است و حدود 150 سال محل حكمراني و حضور هپتاليان بوده است.
دوره نوين (عهد اسلامي)
تاربخ‌نويسان فتح خراسان را در سال بيست و دوم هجري قمري در زمان عمر و فتح قهستان را در سال بيست و نهم هجري قمري در عهد خلافت عثمان دانسته‌اند. نام قهستان و شهرهاي آن از زماني كه نهضت اسماعيليه پا گرفت و گسترش يافت و اسماعيليان در اين ناحيه به تبليغ و فعاليت پرداختند بر سر زبانها افتاد و در نوشته‌ها راه يافت. در دوره مبارزات اسماعيليان يعني سدههاي ششم و هفتم به ويژه از هنگامي كه "حسن صباح" قهستان را با توجه به موقعيت كوهستاني و شرايط جغرافيايي آن براي فعاليت اسماعيليان مناسب ديد و "حسن قايني" را مامور تبليغ آن آيين در اين منطقه نمود، قهستان اهميت فوق العاده‌اي پيدا كرد، چنانكه پس از "الموت" مهمترين پايگاه و پناهگاه اسماعيليان كوهستانهاي اين سرزمين بود و بسياري از مردم قهستان به اين مذهب گرويدند و حتي در برخي از شهرها حكومتهاي محلي هم تشكيل دادند. از اين زمان تا عهد صفويان "بيرجند" با آنكه از خمول و گمنامي در آمده بود اما هنوز قصبه‌اي بيش نبود ولي از دوره صفويه اندك اندك رو به شهر شدن گذاشت و مركزيتي پيدا كرد و خانواده "اميري" بيرجند "علم-خزيمه" كه در اين دوره به امارت رسيدند در آنجا مستقر شدند اما تا دوره قاجاريه مركز "قاينات" شهر "قاين" بود و "بيرجند" هنوز عنوان قصبه‌اي داشت. در اين دوره بيرجند كه "اميرنشين" شده بود رسما "حاكم نشين" ولايت قاينات شد و اندك اندك از حالت "ده" و "قصبه" درآمد و كم كم گسترش يافت و تشكيلات حكومتي و سازمانهاي اداري و تاسيسات گوناگون در آن ايجاد شد و مردم بسياري از روستاهاي دور و نزديك به آنجا مهاجرت كردند و جمعيت آن فزوني يافت و شهري قابل توجه شد. در اولين تقسيمات رسمي كشوري در سال 1316 و تشكيل استانها و شهرستانها، ولايت قاينات شهرستان بيرجند نام گرفت و يكي از هفت شهرستان استان نهم "استان خراسان" شد و شهر بيرجند به عنوان مركز اين شهرستان انتخاب گرديد.
وجه تسميه بيرجند:
اين شهر را از قديم به دو نام خوانده‌اند: 1- قهستان 2- بيرجند
الف) قهستان
قهستان نام سرزميني بوده كه در جنوب خراسان واقع است و آن منطقه "كوهستاني" گسترده‌اي است كه از شمال به تربت حيدريه، از شمال شرق به هرات و افغانستان، از شرق به دشت نااميد، از جنوب شرقي به سيستان و بلوچستان، از جنوب و جنوب غربي به كوير لوت، از غرب به طبس و كوير مركزي و از شمال غربي به دشت كوير محدود مي‌شده و به سبب كوهستاني بودن آن به اين نام "قهستان"، (كهستان = كوهستان) خوانده شده است. قهستان قديم شامل ولايات خواف، گناباد، بجستان، كاشمر، فردوس، طبس، قاين، طبس مسينا، بيرجند و نهبندان بوده است. ولي گاه به محدوده كوچتكري از اين سرزمين يعني ولايت قاينات اطلاق گرديده و گاهي تنها به شهر بيرجند نيز گفته شده است.
ب) بيرجند
نام اصلي بيرجند از ديرباز بيرجند بوده كه به صورتهاي برجند، برجن، بركند، بيركند نيز در نوشته‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها آمده است. كلمه بيرجند از دو جزء "بير" و "جند" تشكيل شده است و بيشتر صاحبنظران "جند" را معرب واژه كند به معني شهر مي‌دانند ولي در مورد پيشين آن يعني "بير" اختلاف نظر وجود دارد و آنرا به معاني "نصف"، "بلند"، "چاه" و "طوفان" معني كرده‌اند.
در باره بیرجند :
شهرستان بيرجند با 140 كيلومتر مرز مشترك با كشور افغانستان در جنوب استان خراسان واقع شده است. شهرستان بيرجند از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به كشور افغانستان،از جنوب به شهرستان نهبندان و استان كرمان و از مغرب به شهرستانهاى فردوس و طبس محدود است. وسعت اين شهرستان 34893 كيلومترمربع و مركز آن شهر بيرجند مى باشد كه در 59 درجه و 13 دقيقه طول جغرافيايى و 32 درجه و 53 دقيقه عرض جغرافيايى ودر ارتفاع 1470 مترى از سطح دريا قرار گرفته است. فاصله شهر بيرجند تا مركز استان خراسان 481 كيلومتر، تا مركز استان سيستان و بلوچستان 458 كيلومتر و تا مركز استان كرمان 586 كيلومتر ميباشد.
بيرجند شهرستانى كوهستانى است و در آن كوهها و درههاى عميق و حاصلخيزى وجود داردكوههاى عمده شهرستان عبارتند از:رشته كوه باقران در جنوب كوه شاه در غرب (حاشيه كوير) ، رشته كوه مؤمن آباد. آب و هواى اين شهرستان بيابانى و نيمه بيابانى است. در شهرستان بيرجند رودخانه عمده اى وجود ندارد و رودها كه به «كال» معروفند، عموماً فصلي و مسيل مي‌باشند.
اين شهرستان در حال حاضر داراى 4 بخش مركزي، خوسف، درميان، سربيشه، 19 دهستان و 4 نقطه شهري ميباشد بيرجند پرجمعيت ترين شهرستان جنوب خراسان ميباشد و جمعيت آن طبق سرشماري سال75، 000/280نفر بوده كه از اين ميزان 000/130 نفر در مناطق شهري و 000/150 نفر در مناطق روستايى ساكن مي‌باشند
از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت، اين ديار يكي از درخشانترين نقاط ايران است. درنوشته هاى دوره صفويه گفته شده كه قهستان ولايتى است با مردمى فهيم و صاحب فراست كه از آنجا شاعران و نويسندگان و عالمان زيادي برخاسته اند. بيرجند دارالملك قهستان بوده و خانه هاى آن بر روي تپه ماهور بنا گرديده است. در عهد ساسانيان اين منطقه ولايتى آباد و داراى روستاهاى حاصلخيز بوده است كه مردمانى با استعداد و سلحشور داشته و هميشه مايه دلگرمى حكومت و منشأ قدرت در اين منطقه بوده اند كه به پشتيبانى آنان پيروزيهايى به دست ميآورده اند. شهرستان بيرجند عليرغم محدوديتهاى زيست محيطي و شرايط ويژه اقليمى خاص از توان و غناى فرهنگي بالايى برخوردار است. وجود علما، فقها و دانشمندان برجستهاى كه هر يك در طول تاريخ سبب ايجاد و تقويت پيكره تنومند فرهنگي منطقه شده اند، آوازه اين شهرستان را از مرز منطقه و كشور فراتر برده و نام بسياري از آنان در زمره شخصيتهاى علمى ايران و جهان ثبت شده است. نمونه اين شهرت اولين مدرسه به سبك جديد ميباشد كه در سال 1284 هـ . ش همزمان با تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن دبيرستان شوكتيه و مدارس دشت بياض نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتى افتتاح گرديد. مهمترين عاملي كه به بيرجند وجهه اى قابل احترام مى بخشد، قدمت فرهنگي آن است. مراكز علمى و فرهنگي جديد از مدارس علميه نشأت گرفته اند و در اين ميان اهميت مدرسه «معصوميه» كه سابقهء بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده قابل ذكر است. هم اكنون در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت 200 نفر طلبه و بيش از 700 مركز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند. آموزش و پرورش بيرجند هم اينك با بيش از 90 سال عمر بابركت بيش از يكصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود 4 اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از 7000 نفر پرسنل، مركز آموزش عالي فرهنگيان، مراكز تعليم و تربيت، پژوهشكده معلم و ... آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل كرده است. بيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق كشور از امكانات آموزش عالي خوبي برخوردار است و در حال حاضر 14 هزار دانشجو در 9 دانشگاه و مركز آموزش عالي مشغول تحصيل مي‌باشند كه بالاترين تورم دانشجويى در سطح كشور را به خود اختصاص داده است. بدين معنى كه به ازاى هر 9 نفر شهروند بيرجندي يك نفر دانشجو وجود دارد.
از جمله مراكز آموزش عالي در بيرجند مى توان از :
1. دانشگاه بيرجند
2. دانشگاه علوم پزشكي بيرجند
3. دانشگاه آزاد اسلامى واحد بيرجند
4. دانشگاه پيام نور
5. مركز تربيت معلم شهيد باهنر
6. مركز آموزش عالي ضمن خدمت فرهنگيان
7. مركز آموزش مديريت دولتى
8. دانشگاه صنعت و معدن مركز بيرجند
9. مركز آموزش عالي دختران بيرجند ( سپيده كاشاني ) نام برد .
لازم به ذكر است كه دانشگاه صنعت و معدن ايران مركز بيرجند با ظرفيت 1000 دانشجو دومين مركز آموزش صنعت و معدن در كشور (پس از تهران) به شمار مى آيد.
آثار تاریخی بيرجند
قلعه بيرجند
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: ميدان امام حسين (ع)
قلعه بيرجند مشهور به قلعه پايين شهر در زميني به مساحت 2500 متر مربع با برج و بارويي ورتفع در بخش شمال غرب بيرجند بر فراز تپه‌اي در مركز بافت قديم شهر بنا گرديده است. اين قلعه چهار ضلعي داراي چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در ضلع غربي و شرقي، همچنين دو درب ورودي يكي در ضلع جنوبي و ديگري در ضلع غربي آن ميباشد. بناي قلعه كه در اثر گذر زمان تنها آثاري از آن به جا مانده بود، در سال 1379 توسط شهرداري بيرجند مرمت و بازسازي شد. هم اكنون مجموعه تفريحي - توريستي قلعه در زميني به مساحت 8500 متر مربع پذيرايي بازديدكنندگان محترم ميباشد.
ارگ بيرجند
قدمت تاريخي: دوره زنديه
موقعيت: خيابان شهيد مطهري
اين بنا در 6 طبقه به فرم زيگورات ساخته شده است. مهمترين بخش آن از نظر معماري حوضخانه‌اي است كه از ويژگيهاي معماري و تزئينات جالب توجهي برخوردار است. قابل ذكر است كه ارگ مذكور از بناهاي شاخص بيرجند بوده و زماني مركز حكمراني حسامالدوله بوده است.
باغ و عمارت اكبريه
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: انتهاي خيابان معلم اين مجموعه شامل باغ، عمارت، سر در ورودي، اصطبل، حمام، خمخانه بخش اداري، تالار تشريفات، استخر و غيره ميباشد. جالبترين بخش مجموعه بخش مركزي آن است كه در دو طبقه ساخته شده و هم اكنون به عنوان موزه مردم شناسي و موزه باستانشناسي از آن استفاده ميشود. اين مجموعه داراي تزئينات مقرنس، گچكاري و آيينه‌كاري در داخل و آجركاري در نماي خارجي ميباشد.
ارگ بهارستان (قلعه خشتي)
قدمت تاريخي: دوره زنديه موقعيت: انتهاي خيابان شهيد منتظري - كوچه شهيد كوشه‌اي
مهمترين بخش اين بنا كوشك آن است كه در سه طبقه و به صورت 8 ضلعي ساخته شده است. قلعه دفاعي كه داراي يك برج و حصاره بوده و همچنين حياط اندروني و اتاقهاي دور تا دور، از ديگر بخشهاي اين بنا ميباشد.
مدرسه شوكتيه
قدمت تاريخي: 1312 ه.ق
موقعيت: انتهاي خيابان شهيد منتظري
اين بنا تك ايواني و هشتي، دهليز، ايوان رفيع، حياط، حجره‌هاي دور تا دور حياط، شاه‌نشيني و حمام از متعلقات اين بنا ميباشد.
باغ و عمارت شوكت آباد
قدمت تاريخي: دوره قاجار
موقعيت: بلوار دانشگاه - شوكت آباد
اين بنا در دوره حكمراني اسماعيل‌خان بنا شده است. در اين اثر روش معماري تركي مشاهده ميگردد. عمارت نارنجستان كه از شايسته‌ترين آثار تاريخي بيرجند است توسط دالاني سرپوشيده به باغ شوكت آباد و عمارت اصلي آن متصل گرديده است. از ويژگيهاي اين بنا مقرنس كاري، آيينه‌كاري، گچبري را مي‌توان نام برد. وسعت اين مجموعه 5/8 هكتار ميباشد.
مسجد چهار درخت
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: خيابان شهديد مطهري - ميدان چهار درخت (قديمي‌ترين ميدان بيرجند)
خواجه خضر
قدمت تاريخي: اوايل قاجاريه
موقعيت: خيابان شهديد منتظري در نزديكي بناي مدرسه شوكتيه و ارگ بهارستان
انبار حاجي ملك
قدمت تاريخي: دوره قاجاريه
موقعيت: خيابان شهديد مطهري
مصلي
قدمت تاريخي: دوره قاجاريه
موقعيت: خيابان جمهوري اسلامي - سه‌راهي اسدي
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: ميدان امام حسين (ع)
قلعه بيرجند مشهور به قلعه پايين شهر در زميني به مساحت 2500 متر مربع با برج و بارويي ورتفع در بخش شمال غرب بيرجند بر فراز تپه‌اي در مركز بافت قديم شهر بنا گرديده است. اين قلعه چهار ضلعي داراي چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در ضلع غربي و شرقي، همچنين دو درب ورودي يكي در ضلع جنوبي و ديگري در ضلع غربي آن ميباشد. بناي قلعه كه در اثر گذر زمان تنها آثاري از آن به جا مانده بود، در سال 1379 توسط شهرداري بيرجند مرمت و بازسازي شد. هم اكنون مجموعه تفريحي - توريستي قلعه در زميني به مساحت 8500 متر مربع پذيرايي بازديدكنندگان محترم ميباشد.
ارگ بيرجند
قدمت تاريخي: دوره زنديه
موقعيت: خيابان شهيد مطهري
اين بنا در 6 طبقه به فرم زيگورات ساخته شده است. مهمترين بخش آن از نظر معماري حوضخانه‌اي است كه از ويژگيهاي معماري و تزئينات جالب توجهي برخوردار است. قابل ذكر است كه ارگ مذكور از بناهاي شاخص بيرجند بوده و زماني مركز حكمراني حسامالدوله بوده است.
باغ و عمارت اكبريه
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: انتهاي خيابان معلم اين مجموعه شامل باغ، عمارت، سر در ورودي، اصطبل، حمام، خمخانه بخش اداري، تالار تشريفات، استخر و غيره ميباشد. جالبترين بخش مجموعه بخش مركزي آن است كه در دو طبقه ساخته شده و هم اكنون به عنوان موزه مردم شناسي و موزه باستانشناسي از آن استفاده ميشود. اين مجموعه داراي تزئينات مقرنس، گچكاري و آيينه‌كاري در داخل و آجركاري در نماي خارجي ميباشد.
ارگ بهارستان (قلعه خشتي)
قدمت تاريخي: دوره زنديه موقعيت: انتهاي خيابان شهيد منتظري - كوچه شهيد كوشه‌اي
مهمترين بخش اين بنا كوشك آن است كه در سه طبقه و به صورت 8 ضلعي ساخته شده است. قلعه دفاعي كه داراي يك برج و حصاره بوده و همچنين حياط اندروني و اتاقهاي دور تا دور، از ديگر بخشهاي اين بنا ميباشد.
مدرسه شوكتيه
قدمت تاريخي: 1312 ه.ق
موقعيت: انتهاي خيابان شهيد منتظري
اين بنا تك ايواني و هشتي، دهليز، ايوان رفيع، حياط، حجره‌هاي دور تا دور حياط، شاه‌نشيني و حمام از متعلقات اين بنا ميباشد.
باغ و عمارت شوكت آباد
قدمت تاريخي: دوره قاجار
موقعيت: بلوار دانشگاه - شوكت آباد
اين بنا در دوره حكمراني اسماعيل‌خان بنا شده است. در اين اثر روش معماري تركي مشاهده ميگردد. عمارت نارنجستان كه از شايسته‌ترين آثار تاريخي بيرجند است توسط دالاني سرپوشيده به باغ شوكت آباد و عمارت اصلي آن متصل گرديده است. از ويژگيهاي اين بنا مقرنس كاري، آيينه‌كاري، گچبري را مي‌توان نام برد. وسعت اين مجموعه 5/8 هكتار ميباشد.
مسجد چهار درخت
قدمت تاريخي: دوره صفويه
موقعيت: خيابان شهديد مطهري - ميدان چهار درخت (قديمي‌ترين ميدان بيرجند)
خواجه خضر
قدمت تاريخي: اوايل قاجاريه
موقعيت: خيابان شهديد منتظري در نزديكي بناي مدرسه شوكتيه و ارگ بهارستان
انبار حاجي ملك
قدمت تاريخي: دوره قاجاريه
موقعيت: خيابان شهديد مطهري
مصلي
قدمت تاريخي: دوره قاجاريه
موقعيت: خيابان جمهوري اسلامي - سه‌راهي اسدي
"شهر بيرجند" در ميان دره گسترده‌اي در جنوب خراسان در 32 درجه و 53 دقيقه پهناي شمالي و 59 درجه و 13 دقيقه در ازاي خاوري نسبت به نيمروز (نصف النهار) گرينويچ بر فراز و نشيب و دامنه‌هاي يك رشته تپه‌ها و ماهورها و پشته‌هاي خاكي به‌هم پيوسته واقع است كه در شمال و شمال شرقي آن رشته كوه "مومن آباد" ميناباد به ارتفاع 2780 متر و در جنوبش رشته كوه "باقران" به ارتفاع 2720 متر از سطح دريا به گونه‌اي تقريبا موازي كشيده شده است.
ارتفاع بيرجند از سطح دريا 1480 متر، فاصله زميني آن تا مشهد 486 كيلومتر و تا زاهدان 458 كيلومتر و فاصله آن تا تهران 1246 كيلومتر ميباشد.
اين شهر از شمال به شهرستان قاين از جنوب به شهرستان نهبندان و كرمان، از شرق به افغانستان و از غرب به شهرستانهاي فردوس و طبس محدود ميشود. براساس مصوبه سال 1358 بخش قاين و در سال 1368 بخش نهبندان و در سال 1381 بخش سربيشه هر يك به صورت يك شهرستان از شهرستان بيرجند منفك شده‌اند.
پستيها و بلنديها
ارتفاعات شامل رشته كوه باقران در جنوب، رشته كوه مومن‌آباد در شرق و كوه شكرآب در شمال بيرجند واقع است.
دشتها و زمينهاي هموار بيرجند در قسمت مركزي و شمال شرق تا شهرستان و عمدتا در فاصله سلسله كوههاي باقران و مومن‌آباد كه به صورت دو رشته موازي از شمال غربي به جنوب شرقي شهرستان امتداد يافته‌اند، قرار دارد. اين دشتها از نظر كشاورزي، گله‌داري و احداث راههاي ارتباطي از اهميت خاصي برخوردار هستند.
از مهمترين دشتها دشت بيرجند است كه در فاصله دو كوه باقران و مومن‌آباد قرار
ارتفاع بيرجند از سطح دريا 1480 متر، فاصله زميني آن تا مشهد 486 كيلومتر و تا زاهدان 458 كيلومتر و فاصله آن تا تهران 1246 كيلومتر ميباشد.
اين شهر از شمال به شهرستان قاين از جنوب به شهرستان نهبندان و كرمان، از شرق به افغانستان و از غرب به شهرستانهاي فردوس و طبس محدود ميشود. براساس مصوبه سال 1358 بخش قاين و در سال 1368 بخش نهبندان و در سال 1381 بخش سربيشه هر يك به صورت يك شهرستان از شهرستان بيرجند منفك شده‌اند.
پستيها و بلنديها
ارتفاعات شامل رشته كوه باقران در جنوب، رشته كوه مومن‌آباد در شرق و كوه شكرآب در شمال بيرجند واقع است.
دشتها و زمينهاي هموار بيرجند در قسمت مركزي و شمال شرق تا شهرستان و عمدتا در فاصله سلسله كوههاي باقران و مومن‌آباد كه به صورت دو رشته موازي از شمال غربي به جنوب شرقي شهرستان امتداد يافته‌اند، قرار دارد. اين دشتها از نظر كشاورزي، گله‌داري و احداث راههاي ارتباطي از اهميت خاصي برخوردار هستند.
از مهمترين دشتها دشت بيرجند است كه در فاصله دو كوه باقران و مومن‌آباد قرار
اقليمي
هواي بيرجند كه در خشكترين بخش اقليمي جنوب خراسان قرار دارد معتدل و گرم است و تفاوت دماي آن در روز و شب و در تابستان و زمستان بسيار زياد است. بيرجند از نعمت وزش بادهاي مرطوب و گذر ابرهاي باران‌دار، باران‌زا كم‌بهره ميباشد و در نتيجه ريزش‌هاي آسماني آن بسيار كم و مقدار رطوبت هوا سخت ناچيز است.
مفاخر بيرجند
در طول حيات اجتماعي و فرهنگي خطه قهستان مردان و زنان نام آوري زندگي كرده اند كه هر كدام به نوبه خود منشأ آثار و خيرات بسياري بوده اند. از آنجا كه اين مختصر، گنجايش شرح حال آنان را ندارد تنها به يادكردن نام پرافتخار معدودي از اين بزرگان بسنده ميكنيم اميد است كه آيندگان بتوانند جاى خالي آنان كه نيستند را پر نمايند .
ابن حسام خوسفى
احمد احمدي بيرجندي
حكيم سعدالدين محمد نزاري
دكتر محمد حسن گنجي
شيخ جواد عارفي
عبدالعلي بيرجندي
آيت ا... تهامي
جمال رضايي
خواجه آصفي قهستاني
دكتر مهدي بلالي مود
زين العابدين درخشي
سالك بيرجندي
سيد حسن عندليب
سيد محمد مشكوه
شاهسوني بيرجندي
شمس الدين موسوي
عبدالطيف بيرجندي
سيدابوالفضل طباطبايي بيرجندي
سيد غلامرضا بيرجندي
سيد محمد شهرستاني
شيخ محمد دياني
شيخ مرتضي آيتي
سيد ابوتراب انوار
ملا علي اصغر بيرجندي
علي اكبر خوسفي
محمد حسين فدائي بيرجندي
محمد رفيع بن عبدالكريم لامع درمياني
محمد ابراهيم آيتي
محمد ابراهيم قدسي
محمد حسين آيتي
محمد حسين فروغ بيرجندي
هادي هادوي
ميرزا محمد رضا مستوفي
عبدالكريم اشراق
ذبيح الله ناصح
آخوند ملا علي خراشادي
ابو جعفركافي قايني
غلامحسين رياحي
محمد حسن شريف
محمد حسين ملائي
محمد مهدي ناصح
ملا حسين ذاكر طوفان
ملا حمزه بيرجندي
دكتر ناهيد بني اقبال
پروفسور محمود لطفی
نوابه خفي
اسماعيل دهكي
بلال شاخني
حسام واعظ
حسين بن جمال قهستاني
دكتر محمد اسماعيل رضواني
دكتر محمد باقر آيتي
سيد محمد فرزان
عبدالحسين فنودي
غلامحسين شكوهي
استاد احمد آرام
فصيح الدين محمد نظامي
ابن حسام خوسفى
احمد احمدي بيرجندي
حكيم سعدالدين محمد نزاري
دكتر محمد حسن گنجي
شيخ جواد عارفي
عبدالعلي بيرجندي
آيت ا... تهامي
جمال رضايي
خواجه آصفي قهستاني
دكتر مهدي بلالي مود
زين العابدين درخشي
سالك بيرجندي
سيد حسن عندليب
سيد محمد مشكوه
شاهسوني بيرجندي
شمس الدين موسوي
عبدالطيف بيرجندي
سيدابوالفضل طباطبايي بيرجندي
سيد غلامرضا بيرجندي
سيد محمد شهرستاني
شيخ محمد دياني
شيخ مرتضي آيتي
سيد ابوتراب انوار
ملا علي اصغر بيرجندي
علي اكبر خوسفي
محمد حسين فدائي بيرجندي
محمد رفيع بن عبدالكريم لامع درمياني
محمد ابراهيم آيتي
محمد ابراهيم قدسي
محمد حسين آيتي
محمد حسين فروغ بيرجندي
هادي هادوي
ميرزا محمد رضا مستوفي
عبدالكريم اشراق
ذبيح الله ناصح
آخوند ملا علي خراشادي
ابو جعفركافي قايني
غلامحسين رياحي
محمد حسن شريف
محمد حسين ملائي
محمد مهدي ناصح
ملا حسين ذاكر طوفان
ملا حمزه بيرجندي
دكتر ناهيد بني اقبال
پروفسور محمود لطفی
نوابه خفي
اسماعيل دهكي
بلال شاخني
حسام واعظ
حسين بن جمال قهستاني
دكتر محمد اسماعيل رضواني
دكتر محمد باقر آيتي
سيد محمد فرزان
عبدالحسين فنودي
غلامحسين شكوهي
استاد احمد آرام
فصيح الدين محمد نظامي
جاذبه هاي طبيعي تاريخي و فرهنگي استان خراسان جنوبي
نام شهرستان
|
جاذبه هاي تاريخي(مذهبي)
|
جاذبه هاي طبيعي
|
جاذبه هاي فرهنگي
|
بيرجند
|
باغها وعمارتهاي اكبريه، شوكت آباد، اميرآباد، رحيم آباد- ارگ كلاه فرنگي- مدرسه شوكتيه- حسينيه نواب- مسجد جامع چهاردرخت- قلعه بيرجند- بافت تاريخي خور- آرامگاه ابن حسام خوسفي-
|
بند دره- بند عمرشاه- آبشار چارده- دره هاي ارتفاعات باقران- نيزارها و ماسه باديهاي كوير خور- آبگرم لوط
|
موزه هاي باستان شناسي-مردم شناسي-موزه مشاهيرو مفاخر- موزه تاريخ طبيعي- موزه ديرينه شناسي
|
قاين
|
مسجد جامع قاين- قلعه چهل دختر- قلعه هاجر آباد- قلعه آفريز_ آرامگاه بوذر جمهر قايني- قلعه كوه – مسجد جامع افين- مسجد جامع خضري- امامزاده عبدالله كارشك- امامزاده زيد النار آفريز
|
غار ورزق- غار پهلوان- غار خونيك- غار فارسان- ارتفاعات بوذر جمهر- دشت اسفدن- دشت شاهرخت
|
موزه مردم شناسي-
|
نهبندان
|
آسبادهاي خوانشرف- مسجد روستاي ميغان- قلعه نهبندان- قلعه شاهدژ-
بافت قديمي روستاي قدمگاه-
بافت قديمي روستاي استند
|
كوير ده سلم
|
موزه مردم شناسي
|
سربيشه
|
روستاي شگفت انگيز ماخونيك- مزار كاهي- قلعه و باغ مود- سنگ نگاره ماخونيك
|
روستاي زيباي چنشت-
آبترش سربيشه- چشمه آب معدني گندگان- معدن بازالت منشوري- | |
درميان
|
قلعه تاريخي فورگ- قلعه كل حسن صباح- مسجد جامع هندوالان- آتشكده گسك- آرامگاه سلطان ابراهيم رضا
|
چنار كهن سال دوشينگان-
روستاي فورگ- روستاي درميان-
آبگرم گزيك
| |
سرايان
|
آرامگاه توران شاه- كاروانسراي سرايان- قلعه قلاع سرايان- سد ذو
|
روستاهاي زيباي مصعبي- كريمو- روستاي چرمه- كال ذو
| |
كاروانسراها :
كاروانسراها از جمله بناهاي تاريخي با ارزش ايران بوده و منا بع تاريخي حكايت از آن دارند كه بنيانگذار احداث كاروانسراها هخامنشيان بودند و در دوران اسلامي ايجاد اينگونه با ويژگيهاي گوناگون در شهر و روستا و در كنار جاده هاي حاشيه كوير و معابر كوهستاني با نامهاي مختلف چون رباط كاروانسرا رو به توسعه نهاد.
در سدههاي پيش بازرگاني در بيرجند رونق بسيار داشت كه سبب آن اين بود كه تنها راه اترتباطي ايران با هندوستان از طريق خشكي از بيرجند مي‌گذشت و زاهدان و ميرجاوه اين ارتباط را بر قرار مي‌كردند و چون بيرجند در سايه راه زاهدان و مشهد قرار داشت كالاتهائي كه از هند به ايران مي‌آمد و يا از ايرا به هند و از آنجا به سرزمين‌هاي ديگر مي‌رفت همه به اين
كاروانسراي حاج ملك :
اين كاروانسرا متعلق به حاج‌محمد‌حسين ملك ( ملك التجار وقت بيرجند ) و به نام او معروف بود و در حقيقت يك سراي تجاري بود كه چند بازرگان در آن حجره داشتند و كالاهاي تجاري آنان در انبارهاي آن نگهداري مي‌شد اين كاروانسرا تغييراتي كرده كه هنوز باقي است چون بعدها آن را
رباطها :
رباطها از جمله يادگارهاي تاريخي شهرستان بيرجند محسوب مي‌گردند كه براي حفظ و رونق تجارت واقتصاد بوجود آمده‌اند فاصله بسيار ميان مراكز تجاري مداخله عوارض طبيعي بيابان داشت خطر جنگهاي داخلي متعدد و در بسياري اعصار حمله بيگانگان سازمان يافته صرفنظر از تهديد دايمي وجود جايگاههاي امن را براي تامين استراحت كاروانها و بازرگانان ايجاب مي كرد.
با توجه به پيشينه منزلگاه و كاروانسراهاي بخصوص در دوره هخامنشي و سلسله‌هاي بعد از آن در اوايل عص اسلامي پاسگاههاي مستحكم مرزي بنام رباط ايجا شده كه ساكنان آن در صورت لزوم در برابر تهدي كنندگان به دفاع از خود مي پردازند.
اگر‌چه دفاع از رباط در نظر ساكنان نوعي ديني به شمار مي رفت در عين حال حفاظت از كاروانهايي را كه در حوزه استحفاظي آنها در رفت وآمد بودند سبب مي دانستند علاوه بر آن اين رباطها جهت سكونت افراد محلي مورد استفاده قرار گرفته و محل بيتوتي آنها محسوب مي‌گرديده است .
رباط آصف شماره ثبت 2030 دوره تاريخي : قاجاريه
رباط آصف در 70 كيلومتري شمال بيرجند و در دشت وسيع كه به چاهك موسويه قابل متصل ميگردد واقع شده است .
چاين رباط به صورت دو ايراني احداث شده در تقسيم‌بندي آثار مشابه جزو رباطهاي دشت محسوب ميگردد فضاهاي احداث شده در آن مخصوص فضاي داخلي مؤيد همسوي كاركرد و ساختار ويژه آن ميباشد.
رباط آصف كه از بناهاي دوره قاجاريه محسوب ميگردد در زمان آباداني تاثير مثبتي در امنيت و تجارت تاحيه قهستان و شهرهاي همجوار داشته است .
تنها تزئينات مشخص بنا در حاشيه سردر ورودي يكي از ايوانها به صورت لوزي آجر كاري ممتد به فرم نقش منحني بكار رفته است .
اسجاد داذلاين بعد از ورودي اصلي مسير ارباط به صحن مركزي و اتاقهاي ساخته شده در اطراف آن را بوجود آورده است .
صحن مركزي بنا محلي مناسب براي بارانداز كاروانيان محسوب مي‌شده كه مكاني براي ايوانچه ورودي اتاقها نيز لحاظ شده است ، همچنين خصوصيات اقليمي گرم و خشك فرم معماري سقف در فضاي اتاقها را به صورت گنبدي ممكن ساخته است علاوه بر فضاي ورودي رباط كه شامل اتاقكهاي نگهباني كه در جبهه جنوبي آن ايجاد شده بر عظمت و شكوه بنا افزوده است و بيانگر استحكام آن ميباشد از ديگر فضاي موجود در رباط اصطبل آن ميباشد كه محدوده مربوط به آن 2 يا 3 برابر اتاقها در نظر گرفته شده است .
جاذبه‌ها و مكان‌هاي طبيعي
جاذبه های گردشگری
1. باغ مود: در حاشیه جنوبی روستای مود باغی بزرگ با برجها حصارها دیده می شود . در مرکز باغ محل تقاطع دو خیابان طولی و عرضی ساختمانی وجود دارد متعلق به دوره صفوی می باشد.در داخل باغ بقاياي عمارتي عظيمبا تزئينات زيباي نقاشي ديده ميشود .
2. بند دره :اين بنا در دوره قاجار در زمان حكمراني امير حشمت الملك علم ساخته شده است.
بند يا سد تاريخي دره بنايي است عظيم از سنگ ، آجر و ملات ساروج كه بر مسير سيلابي در رشته كوه باغران احداث شده است . اين بنا با 31 متر طول تاج ، 3 الي 5 متر عرض تارج و حدود 13 متر ارتفاع ، مهمترين بند تاريخي در بيرجند محسوب مي شود .
3. بند عمر شاه : بند تاريخي عمر شاه در فاصله دو كيلومتري جنوب غرب بيرجند و در داخل رشته كوه باغران بنا شده است . اين سد از سازه هاي آبي متعلق به دوره قاجار است ، اين سد در دوره قاجار و زمان حكمراني حشمت الملك علم بنا شده است
4. حسینیه نواب: يكي از تكاياي معروف شهرستان بيرجند حسينيه نواب است كه در دوران سلطنت شاه عباس صفوي با فرمان اميرزاده خاتون ملقب به نواب يا بي بي نواب كه نامبرده يكي از همسران اميراسماعيل خان و از زنان معتقد خاندان خزيمه بوده وي فرمان احداث حسينيه باشكوه و پرعظمت نواب را صادر نمود همچنين كتيبه اي كه در قسمت پيش طاق ورودي حسينيه واقع است تاريخ 1001هجري قمري بر آن حك شده و عمل حاجي يار آگاه را نشان مي دهد كه احتمالاً گچبريهاي پيش طاق توسط وي انجام گرفته است. اينتكيه با عظمت داراي موقوفات متعدد از قبيل زمين، آب ، اشجار در داخل شهر و روستاي اطراف قاينات بوده است كه تا اواخر سالهاي 1357 نگهداري مي شده و ليكن پس از احداث خواني حكومتي بوده مورد بي توجهي قرار گرفت و بدين صورت تدريجاً متروكه گرديد.
1. كنسولياري انگليس( باغ منظريه): بناي كنسولياري در مزرعه منظريه در فاصله حدود يك كيلومتري جنوب بيرجند قرار گرفته است. مجموعه ساختمانهاي كنسولياري در داخل باغي قرار گرفته و به علت اينكه بر روي شيب زمين قرار گرفته، با استفاده از سكوهايي زمين را هموار كرده‌اند. جبهه اصلي ساختمان در سمت شمال شرق آن قرار دارد كه شامل ايواني است ستوندار با ستونهاي چهارضلعي و تزئينات آجركاري . به طور كلي مجموعه داخلي كنسولياري از يك سري اتاقهاي متمركز و مرتبط به هم تشكيل شده‌اند.
7. روستاي ماخونيك: روستاي ماخونيك در منطقه اي كوهستاني و در دامنه جنوبي كوهي بنام ماخونيك واقع شده است .اين روستا مركزيت منطقه اي را داراست كه متشكل از 12 روستا است كه ماخونيك بزرگترين آنهاست و اهالي 21 روستاي ديگر اصل و نسب خود را از ماخونيك مي دانند .اين روستا ها از نظر مذهب ،معيشت ،شيوه زندگي و اوضاع اجتماعي با يكديگر وجه اشتراك زيادي دارند .ويژگي جالب اين روستا قوام و دوام سنتها وآداب ورسوم مردم آن است كه با گذشت زمان دستخوش كمترين تغيير وتحول نشده است . رسوم و سنتها ي مستحكم روستا در كليه امور اجتماعي ، اعتقادي اقتصادي و حتي مسكن كاملا دست نخورده باقي مانده اند . نكته جالب ديگر معماري و بافت روستايي ماخونيك است . به گونه اي كه معماري در اين روستا بسيار ابتدايي اجرا مي شود و به حداقلها اكتفا مشود
8.مسجدازبك: بناهاي بافت و محيط پيرامون خودنمايي مي‌كند. ورودي مسجد شامل طاقي است جناغي كه در اطراف آن دو سكو به منظور نشستن و استراحت مراجعان ساخته شده. پس از سردر مستقيماً صحن بنا قرار دارد. به طور كلي معماري مسجد شامل سردر ورودي، صحن و شبستان تابستاني و ايوان ميباشد. ايوان كه مهمترين بخش مسجد را شامل مي‌ِود با استفاده از طاق و تويزه و به فرم جناغي ساخته شده است. در انتهاي ايوان محراب بنا و در دو سرف چپ وراست ايوان دو ايوانچه كوچكتر قرار دارند. مجموعه ايوان داخلي و ايوانهاي دو طرف به عنوان شبستان تابستاني كاربرد داشته‌اند. نماي ايوان اكنون داراي اندودي از سيمان است كه طبق گقته اهالي داراي تزئيناتي احتمالاً تزئينات آجركاري بوده است. اين بنا از لحاظ سبك وفرم معماري شباهت كامل به بناهايي مانند مسجد عاشورا در داخل شهر و مسجد جامع درخش دارد. هرچند مدركي در خصوس زمان ساخت اين بنا وجود ندارد اما بر اساس نقشه بنا و فرم معماري آن مي‌توان آنرا به دوره تيموري منتسب كرد.
.9 مصلي: در سمت شمال غربي سه راه اسدي بيرجند بنائي آجري وجود دارد كه به مصلي مشهور است . مصلي بنائي است شامل ايوان و حياطي مربع و شبستان است طاق كليل آذري رفيع ايوان بر فراز دو جرز ضخيم برافراشته شده و بر هر طرف ايوان دو غرفه ايجاد گرديده كه به حجره هائي منتهي ميگردد . بر جوف پايه هاي ايوان در ناحيه پاكار سقف راهروي ايجاد گرديده كه ايوان را دور مي زده است. در سمت شمالي ايوان شبستاني وجود دارد كه پايه هاي قطور پوشش آن را بصورت چند چشمه طاق امكان پذير كرده اند . رويه جرزها را آجرهاي خفته راسته زينت داده اند . مصلي از جمله ابنيه دوران قاجاريه در بيرجند است كه سالم و مستحكم باقي مانده است .
4. قلعه چهكندوك: با انقراض حكومت صفويه و پس از دوره افشاريه و زنديه به تدريج قدرت حكومت مركزي در ايران تحليل رفته و بسياري از روستاها و شهرهاي دور از مركز مورد هجوم قبايل ازبك و تركمن قرار مي‌گرفتند وجود تعداد فراواني قلعه‌هاي گلي در روستاهاي اطراف بيرجند و ساير شهرهاي جنوب خراسان نشاندهنده اين امر است. با توجه به اين امر زمان ساخت اين بناها را مي‌توان به دوره قاجار نسبت داد.
5. قلعه فورگ: قلعه تاريخي فورگ در فاصله 110 كيلو متري شرق بيرجند و در روستايي به همين نام از توابع شهرستان درميان واقع شده است بناي قلعه ، در زمان نادر شاه بوسيله ميرزا بقاخان كه از طرف نادر ، حاكم محل تعيين شده بود شروع شده و پس از از وي پسرش ميرزا رفيع خان ساختمان قلعه را به اتمام رساند.فضاي داخلي قلعه از بناهاي متنوعي از قبيل محل زندگي خدمه و وسربازان ، محل نگهداري احشام ، انبار مهمات ، همچنين آب انبار بزرگي با اندود ساروج تشكيل يافته كه دودر تا دور آنها را حصار سنگي بهمرا تعداد زيادي برج مدور فرا گرفته ؤ بالاي حصار و برجها كنگره دار بوده و تير گش هائي نيز براي دفاع و ديده باني تعبيه شده است
11.آرامگاه تورانشاه: این بنا در حاشیه جنوبی شهر سرایان واقع شده ودر منطقه ای قرار گرفته که پیرامون آنرا قبرهایی فراگرفته اند. بنا دارای نقشه هشت ضلعی است و ورودی آن در ضلع شمال شرقی آن قرار گرفته است. ورودی دارای طاقی است جناغی با عرض 3/4 و عمق 8/3 متر پس از سردر ورودی بلافاصله فضای داخلي آرامگاه یا گنبدخانه قرار دارد. این فضا نیز دارای نقشه هشت ضلعی بوده و هر ضلع آن داراي طاقي است . طاقها داراي قوس جناغي بوده و در انتهای سه عدد از آنها طاقنما هایی واقع شده است. ابعاد فضای گنبدخانه 7/6×7/6 متر است و هرکدام از طاقها 3/2 متر عرض و یک متر عمق دارند. گنبد بنا به شیوه عرقچین با کمک فیلپوشهای کوچکی که فضای هشت ضلعی را به دایره نزدیک کرده اند، بنا شده است. نمای خارجی بنا دارای طاقهای تزئینی است
که با آجر کار شده اند. دوره تاریخی این بنا بر اساس مدارک موجود به احتمال فراوان به دوره تیموری تعلق دارند. وجود چندین قطعه سنگ قبر که به قبرهای اطراف تعلق داشته اند و به دوره تیموری تعلق دارند ونیز سنگ لوحی بر بالای درگاه ورودی بنا که دارای این متن است: تمت هذه العماره المیمونه الشریفه سلطان الاولیا نظام الحق و الدین تورانشاه علیه الرحمه و الرضوان فی شهر ذوالقعده سنه ثمان و خمسین و ثمانماه (؟) هرچند آخرين كلمه اين متن بطور كامل قابل خواندن نيست اما به احتمال زياد ثمانماه مي باشد.
12. يخچال بهلگرد: يخچال بهلگرد يكي از سالمترين نمونه يخچالها در محدوده شهرستان بيرجند است. و تخريبهاييي كه در آن صورت گرفته تنها محدود است به تخريب قسمتي از پوشش مخزن و اطاقهاي كارگران و بنيان و اصل بنا در سلامت كامل ميباشد.اين يخچال نيز همانند ساير يخچالهاي اين منطقه بوده و از فرم معماري و مصالح همانند آنها برخوردار ميباشد. مهمترين اجزاي معماري اين بناي باارزش تاريخي عبارتند از: 1- ديوار يخچال 2- مخزن 3- پوشش مخزن 4- اطاقهاي كارگران 5- آبگير ديوار يخچال به طول 42 و ارتفاع 5 متر و ضخامت يك متر احداث شده است. اين ديوار در دو انتها داراي خميدگي نامحسوس ميباشد.
هدف از تعبيه اين خميدگيها به حداكثر رساندن پايه بر روي آبگير هنگام طلوع و غروب خورشيد ميباشد. ديوار در جهت شرقي – غربي احداثشده است. در قسمت جنوب ديوار دو اصاق براي استراحت كارگران و نگهبانان و در قسمت شمالي ديوار آبگير يخچال احداث شده است.
13. آرامگاه سلطان ابراهيم رضا: بناي تاريخي آرامگاه سلطان ابراهيم رپا برادر امام رضا (ع) در روستاي آبگرم از توابع بخش درميان بيرجند قرار دارد. اين بنا بر روي سكويي به ارتفاع حدود يك متر از سطح زمينهاي اطراف واقع شده است . مهمترين عناصر معماري بنا شامل وروديها ،طاقهایي در چهار طرف بنا و در دو طبقه و گنبد خانه مي باشد . با توجه به چهار ضلعي بودن نقشه بنا و وسعت زياد گنبد خانه براي پوشش اين فضاي وسيع ابتدا به وسيله فيلپوشهايي فضاي چهار
ضلعي به هفت ضلعي تبديل شده و سپس با نزديك كردن هفت ضلعي به دايره گنبد بنا بصورت عرقچين اجرا شده است . از تزئينات بكار رفتهدر بنا عبارتند از بتنهاي اجرا شده بر روي دربهاي بنا پنجره هايي با طرحهاي مشبك گچي و نيز خوشنويسيهايي بر ديوار داخلي بنا تا ارتفاع حدود 5/1 متري مي باشد . اينخطوط كه به رقمهاي نستعليق ، شكسته ، نسخ و مي باشند با هنر نمايي تمام و با مركب نگاشته شده‌اند. بعضي از اين خطوط داراي تاريخ نگارش مي باشند كه بيشتر مربوط به دوره صفويه و قاجار است.
14 آرامگاه ابن حسام خوسفي:بناي تاريخي آرامگاه ابن حسام خوسفي، شاعر برجسته قرن نهم هـ. ق بر فراز صخره‌اي سنگي در حاشيه شمالي شهر خوسف و در كنار مزارع آن واقع شده است. اين بناي كوچك شامل اطاقكي است با فرم هشت ضلعي كه نقشه فضاي داخلي آن به صورت چليپايي است. پوشش مقبره به صورت گنبدي ايت كه در مركز آن يك كلاه فرنگي تعبيه شده است. در اين قسمت نورگيرهايي تعبيه شده تا هم نور فضاي داخلي آرامگاه را تأمين كند و هم باعث تهويه فضاي داخل آرامگاه شود. اين بنا ابتدا در دوره صفويه بنا شده و بعدها به خسوص در دوره قاجار تغييراتي در آن داده شده.
15. آرامگاه ابوالمفاخر: بنای آرامگاه ابوالمفاخر در حاشیه شهر قاین واقع شده است. بنای آرامگاه با حدود 71 مترمربع مساحت، دارای پلانی هشت ضلعی است که ورودی آن بصورت پیش آمدگی با طاق جناغی در جبهه جنوب غرب آن قرار گرفته است. فضای داخلی بنا یا گنبدخانه بصورت چلیپایی و چهارطاق است. طاقها به فرم جناغی اجرا شده و در انتهای هرکدام از این چهارطاق درگاههایی دیده می شود که اکنون مسدود است ولی احتمالاً در گذشته هرکدام یک ورودی جداگانه به داخل فضای آرامگاه بوده است. ورودی فعلی بنا فاقد تناسب معمارانه با کل بنا است. به این معنی که در تناسب با گنبد و بنای اصلی آرامگاه، بزرگتر
می نماید. با توجه به این عوامل به نظر می رسد که ورودی در دوره ای بعد از دوره ساخت بنای اصلی به آن افزوده شده باشد.
16. آرامگاه بوذرجمهر قایني: بنای تاریخی آرامگاه بوذرجمهر قاینی در فاصله 3 کیلومتری جنوب شهر قاین در دامنه و شیب شمال شرقی کوه ابوذر قرار گرفته است. این بنا در حقیقت مجموعه ای است شامل بنای آرامگاه که حالت مرکزیت و محوریت دارد و فضاهای معماری خدماتی و اقامتی. یکی از ویژگیهای معماری این بنا قرارگرفتن آن در محلی است با شیب نسبتاً زیاد که باعث شده اختلاف ارتفاع سه قسمت معماری آن به 5/6 متر برسد. پایین ترین بخش معماری مجموعه تنها شامل سه طاقنما با عمق حدود یک متر و طاق جناغی و یک برج است.پس از ایجاد سکویی جهت مهار شیب زمین به منظور احداث بقعه آرامگاه،با ایجاد
این طاقنماها علاوه بر ایجاد محیطی مناسب جهت استراحت زائران، نمای این بخش از بنا نیز از یکنواختی خارج شده و باعث شکیل تر شدن این نما شده است. روی این قسمت یعنی سکوی اول ، بقعه آرامگاه قرار دارد. این بنا با پلان مربع شکل، هسته مرکزی و مهمترین قسمت مجموعه است.
17. ارگ کلاه فرنگی: اين بنا در سه بخش قابل مطالعه و پژوهش است :1. بخش همكف آن 2. فرم بنا 3. قسمت حوضخانه بنا بناي مزبور بطور كل از نظر سبك و شيوه معماري با ساير بناهاي شهري اختلاف اساسي دارد چرا كه بنا بدليل داشتن گنبدي زيگوارتي و چند اشك.به و طاقنماهاي متعدد و بعضا مقرنسكاري شده و جه مميزه خويش را كاملا حفظ كرده است. بخش همكف آن تشكيل شده است از يك پلان مربع شكل كه اتاقهاي متعددي انرا احاطه نموده است و در همين
طبقه چهار هشتي و به تناسب قرينه بودن بچشم مي خورد. ضمنا اصلي ترين بخش ساختمان يعني حوضخانه نيز دز اين قسمت است. درب اطاقهاي طبقه همكف به فضاي دور محوطه اصلي حوضخانه باز ميشود و مي توان بوسيله انها حوضخانه را دور زد.
18. باغ اميرآباد: باغ و كوشك اميرآباد در فاصله كمي از بيرجند و درست در غرب آن واقع شده است. اين بنا شامل باغ، كوشك و محل اسكان خدمه ميباشد. ورودي باغ در ضلع شرقي آن قرار دارد. باغ داراي خيابانهاي متعدد است كه درجهات گوناگون امتداد دارند. بناي اصلي يا كوشك در ميانه باغ و در دو طبقه ساخته شده است. اين بنا داراي پلان هشت ضلعي است و ورودي در ضلع شرقي آن قرار دارد . پس از ورودي يك رشته پلكان مارپيچ به طبقه فوقاني راه دارد. در امتداد ورودي دالاني قرار دارد كه به يك حوضخانه در بخش مركزي بنا منتهي ميشود طبقه فوقاني داراي يك شاهنشين با پلان چليپايي است كه داراي درگاهها و پنجره‌هايي با طاق نيم‌دايره ميباشد. پوشش اين اطاق كليل آذري است و دو بخار ي ديواري در آن ديده ميشود. دو ايوان در بنا وجود دارد كه در امتداد دو ضلع اتاق چليپايي قرار دارند. ايوان جنوبي داراي طاقچه‌هاي تزئيني و دو ستون چهارضلعي است. نماي كوشك داراي تزئينات آجري به شكل هندسي ميباشد. اين باغ و عمارت از بناهاي دوره قاجار مي‌باشند.
19. باغ و عمارت بهلگرد: مجموعه باغ و عمارت بهلگرد، مجموعه بناهاي تاريخي است كه در فاصله 20 كيلومتري شرق بيرجند و در سمت جنوبي جاده بيرجند – زاهدان قرار دارد. باغ و عمارت مزبور مربوط به خاندان علم و مورد استفاده شوكت‌الملك بوده است. ورودي باغ داراي سردر ساده است. پس از ورودي هشتي بنا با طاقنماهاي كم‌عرض واقع شده است و پس از هشتي محوطه اندروني قرار دارد. اين محوطه كه فضاي نسبتاً وسيعي را به خود اختصاص داده است داراي استخري است كه در وسط استخر جزيره‌اي به فرم هشت ضلعي ساخته شده است.اطراف استخر را باغچه‌هاي متعددي در برگرفته است. در ضلع جنوبي اين گذاشتن هم سطحي هندسي و برجسته را بوجود آورده است. هشتي از فضاهاي مهمي است كه در اين خانه در بخش ورودي احداث شده است كه در اين قسمت مسير دسترسي به پشت بام و اتاقكي كه چاه آب داخل آن قرار داشته بوجود آمده است علاوه بر آن دالان مسير دسترسي به صحن خانه را نيز بوجود آورده است . محوطه عمارت اصلي قرار دارد كه اين بنا در دو طبقه ساخته شده است طبقه زيرين داراي اطاقها و دالانهاي ارتباطي و طبقه فوقاني داراي اطاق شاهنشين و ايوان ستوندار با ستئنهاي مدور و پوشش اين طبقه به صورت تخت و با سرم است.
20. باغ شوكت‌آباد: در شرق شهر بيرجند و جنوب روستاي شوكت‌آباد مجموعه عظيمي شامل باغ، عمارت، اصطبل، ورودي، محل زندگي خدمه و… قرار گرفته است. اين مجموعه كه حدود هشت هكتار وسعت دارد در دوران حكومت امير شوكت‌الملك علم ساخته شده و از اماكن مسكوني به شمار مي‌رود. بنا شامل دو ورودي است كه يكي از جبهه شمالي باغ و ديگري در جبهه شرقي آن قرار دارد. ورودي جنوبي كه به خيابان اصلي باغ منتهي ميشود در دو طرف خود داراي دو اطاق كه محل حضور نگهبانان است، ميباشد. عمارت اصلي در سمت جنوب باغ قرار دارد كه از سمت غرب به شرق گسترش يافته و داراي بخشهايي از جمله ايوان با طاق كليل و تزئينات آينه‌كاري، حوضخانه با پوشش گنبدي عرقچين و كلاه فرنگي با تزئينات رسمي‌بندي و طاقنماهاي تزئيني، حمام، اطاقهاي متعددي در دو طرف حوضخانه كه هر كدام به وسيله درگاهي به صورت طولي به ديگري راه دارد.
21. بافت تاريخي روستاي خور: بافت تاريخي روستاي خور تحت تأثير شرايط اقليمي و جغرافيايي محيط شكل گرفته است . خانه‌هاي گلي با برخورداري از پوششهاي گنبدي ، حياط مركزي ، بادگير‌ها، اتاقهاي محاط بر حياط ، هشتي و دهليز ، ديوارهاي قطور ، حوض و باغچه‌هاي ميانسرا ( حياط ) كه به گونه‌اي هماهنگ و منسجم و مطابق با اقليم منطقه ساخته شده‌اند از ويژگيهاي اين بافت است . در بافت خور علاوه بر خانه‌هاي مسكوني بناهايي چون قلعه ، آب انبار ، مسجد ، حسينيه ، حمام و... نيز و جود دارد كه اكثراً متعلق به دوره صفويه هستند .
22. بند تجنود: بند تاریخی تجنود در فاصله حدود 2 کیلومتری شمال غرب روستای تجنود قرار دارد. این بنا با مصالح سنگ و ملات ساروج بنا شده است. طول تاج این بند 26 متر، عرض تاج 5/5 متر و ارتفاع آن از پایین ترین نقطه رودخانه 14 متر است. قسمت پایین بند در دوره های معاصر تخریب شده واین امر باعث شده آب در پشت بند جمع نشود. این بنا در اواخر دوره قاجار و به دستور ابراهیم خان شوکت الملک ، حاکم وقت منطقه ساخته شده است.
علاوه بر ارزش تاریخی وسلامت نسبی، این بنا به لحاظ طبیعی نیز در منطقه ای بکر و دارای جذابیتهای فراوان واقع شده که در صورت تعمیر و احیاء بند، به منطقه گردشگری و تفرجگاه مناسبی تبدیل خواهد شد.
23. خانه تاجور- خوسف: بناي تاريخي خانه تاجور در داخل بافت تاريخي شهر خوسف، از بناهاي مسكوني با ارزش به شمار مي‌رود. اين بنا داراي ورودي، هشتي، دهليز، صحن، دو ايوان و اطاقهاي اطراف حياط ميباشد. ورودي اصلي بنا كه در ضلع شرقي آن قرار دارد، داراي سردري است با قوس جناغي و تزئينات رسمي‌بندي. پس از ورودي هشتي و سپس دهليز ارتباطي قرار دارد. ايوانهاي بنا در دو طرف شرقي و غربي صحن قرار دارند و داراي قوس جناغي و پوشش طاق و تويزه مي‌باشند. ايوان ضلع غربي داراي تزئينات كاربندي در سقف ميباشد. اطاقها نيز در دو طرف شمال و جنوب صحن و در دو طرف ايوانها قرار دارندو به صورت چهارترك، كليل و يا طاق و تويزه پوشيده شده‌اند. از جبهه جنوبي بنا در دوره‌هاي بعدي ورودي ديگري باز شده كه داراي تزئينات آجركاري با آجرهاي قالبزده دوره پهلوي ميباشد. اين بنا از بناهاي دوره قاجار است كه در دوره پهلوي تغييرات مختصري درآن داده شده است.
24. رباط آسف:در فاصله حدود 10 كيلومتري شرق روستاي شوشود در ميانه دشت رباطي وجود دارد كه نمونه بسيار جالب و سالمترين رباط در محدوده شهرستان بيرجند ميباشد. ورودي رباط در جبهه جنوبي آن قرار دارد و شامل طاقي است بلند و به فرم جناغي. پس از سردرورودي حياط يا ميانسراي رباط قرار دارد در دو طرف سردر درطبقه فوقاني دو اطاقك وجود دارد كه مي‌توانسته به عنوان نگهباني مورد استفاده قرار گيرد.
25. خانه مهدي خان رفيعي: در د اخل روستاي درميان خانه هاي تاريخي متعدد با ويژگيهاي معماري ايراني وجود دارد و يكي از اين خانه ها مشهور به خانه مهدي خان رفيعي از جالبترين آنها به شمار مي رود . اين بنا كاملا بر اساس ويژگيهاي معماري ايراني بوده و داراي عناصر و اجزاي متععد از قبيل سردر ورودي ، هشتي ، دالان ، حياط مركزي ، اطاقهاي متعدد در اطراف حياط ، مطبخ ، و شاهنشين مي باشد . ورود با داخل بنا از طريق سردر ورودي كه داراي طاق كليل مي باشد امكانپذير است . پس از ورودي هشتي دالان و سپس حياط انبار قرار دارد . در دو طرف حيلط بناها در دو طبقه شامل راهروها ، شاهنشين و پلكان ورود به طبقه فوقاني وجود دارد . از ويژگيهاي ممتاز اين بنا تزئينات و هنرهاي وابسته به معماري است كه جلوه خاصي به ان داده است. تزئينات گچبري در بخشهاي مختلف بنا از جمله تزئينات اسليمي ، مقرنس ، رسمي بندي و حاشيه ها گچبري شده اطراف اطاقها و نيز تزئينات مربوط به پوشش چوبي سقفها بيشتر ميزان تزئينات را شامل مي شئد . وجود متعدد در قسمتهاي مختلف بنا از جمله در شاهنشين با طرحهاي هندي و شيشه از ديگر تزئينات اين بنا به شمار مي رود . با توجه به سبك معماري و تزئينات دوره تاريخي اين بنا به دوران افشاريه تا اوايل قاجار مي رسد.
26. رباط چاهک: این بنا در داخل روستای چاهک واقع شده است. بنا شامل ورودی، صحن، طاقنما ها و اطاقهای اطراف حیاط، اصطبل و محل سکونت کاروانیان است. ورودی بنا در ضلع غرب آن واقع شده و دارای طاق جناغی است. پس از ورودی، صحن بنا واقع شده است. .دور تا دور صحن را طاقنما ها و اطاقهایی در پشت آنها قرار گرفته که فضاهای ضلع شمال صحن به منظور استفاده از آجرهای بنا تخریب شده است. در ضلع شرق صحن فضاهایی وسیع واقع شده که تمام این ضلع را از شمال تا جنوب شامل می شود. این فضا با کمک شش تویزه و هفت گنبد پوشیده شده است. بنا به دوره صفویه تعلق دارد.
27. رباط زردان: بنای تاریخی رباط زردان در حاشیه جنوب روستای زردان واقع شده است. این بنا با نقشه چهارضلعی دارای ورودی، هشتی، صحن و اتاقها و تالارهای اطراف صحن می باشد. ورودی بنا در ضلع غرب آن قرار گرفته و حدود 5/1 متر از دیوار کاروانسرا جلوآمدگی دارد. پس از ورودی، هشتی بنا قرار دارد که دارای نقشه چهارضلعی بوده و در سه طرف آن، سه فضای مختلف واقع شده است. حیاط کاروانسرا در مرکز آن واقع شده و چهار طرف آن اطاقهای سکونت کاروانیان و محل نگهداری احشام قرار دارد. در چهار گوشه بنا نیم برجهایی به منظور نگهبانی وجود داشته. مصالح بکار رفته در ساخت این بنا شامل آجر و سنگ
است. در پایه ها، پی و مغز دیواره ها از سنگ استفاده شده و در طاقها، پوشش فضاها، گنبدها و در نمای دیوارها از آجر استفاده شده است. طاقها هم طاقهای جناغی است که به صورت رومی آجرچینی شده اند. پوشش فضاها گنبدی بوده و با آجرکار شده است. گنبدها به سبک کلمبو اجرا شده اند که بهترین شیوه گنبدزنی برای مناطق کویری و بخصوص برای کاروانسراها بوده است.1575;صی در ساخت بنا استفاده نشده و یا اگر هم استفاده شده اکنون وجود ندارد. اما نحوه آجرچینی دیوا&1585;ها، طاقها و گنبدها آنقدر استادانه و با ظرافت اجرا شده که خود نوعی تزئین نیز به شمار می رود بخصوص در گوشه سازی به منظور تبدیل فضای چهارضلعی به هشت ضلعی، آجرچینی علاوه بر جنبه کاربردی، نوعی تزیین نیز محسوب می شود. این بنا بk دوره صفوی تعلق دارد.
28. کاروانسرای سرایان : این بنا در داخل شهر سرایان و در محدوده بافت تاریخی شهر واقع شده که به همراه چند بنای دیگر از جمله آب انبار، مسجد، حمام و بازار مجموعه ای شهری را تشکیل می داده اند. ورودی بنا در ضلع جنوب آن واقع شده و شا&مصالح بکار رفته در ساخت این بنا شامل آجر و سنگ سردری است رفیع با طاق جناغی و تزئینات کاربندی در زیر طاق. پس از ورودی فضایی شبیه هشتی قرار دارد که در مقابل بطور مستقیم به صحن بنا و در دوطرف به اطاقهای فرعی منتهی می شود. صحن بنا که در مرکز آن واقع شده در اطراف خود دارای حجره های متعددی برای سکونت و استراحت کاروانیان است.. درمقابل ایوان ضلع ورودی یعنی در ضلع شمال صحن، ایوان دیگری وجود دارد با طاق جناغی و تزئینات کاربندی زیر سقف ایوان، در گوشه صحن در هر چهارطرف راهروهایی تعبیه شده که به قسمتهای مختلفی که در پشت ایوان یا حجره ها واقع شده اند، راه دارند. این فضاها بیشتر شامل انبار و فضاهای خدمات است و در گوشه شمال غربی راهرویی وجود دارد که به اصطبل بنا منتهی می شود. قسمت مرکز صحن نسبت به سطح جلو حجره ها و ایوانها گودتر است که این به دلیل سهولت در بارگیری يا پایین گذاشتن بار اسبها و شترها است. مصالح استفاده شده در ساخت بنا بیشتر آجر است. این کاروانسرا به رباط شاه عباسی معروف است و به دوره صفوی تعلق دارد.
29. رباط مورشک: این بنا در منطقه ای خشک و کویری در حاشیه دق رباط، در فاصله 42 کیلومتری جنوب غرب سه قلعه و 56 کیلومتری شمال شرق دیهوک در مسیر کاروانی یزد و مناطق مرکزی فلات ایران به طرف قهستان و خراسان واقع شده است. این بنا با 577 مترمربع وسعت، با نقشه چهارضلعی کامل دارای سردر ورودی، حیاط، راهرو دور تا دور حیاط و حجره هایی برای سکونت و استراحت کاروانیان است. بنا دارای جهت شمال شرقی- جنوب غربی است و ورودی آن در ضلع شمال شرق آن واقع شده.ورودی بنا از دیواره خارجی بنا جلوآمده تر است و شامل دو دیوار بوده که بر روی آنها طاقی احتمالاً جناغی استوار می شده. پس از عبور از راهرو اطراف حیاط به حیاط می رسد. نقشه حیاط حالت چهارضلعی دارد اما با احداث طاقهایی در چهار گوشه حیاط كه بصورت اریب بر فراز دیوارهای هر دو ضلع استوار شده است. تصویر هوایی آن حالت هشت ضلعی دارد. دور تا دور حیاط در چهار ضلع، راهرویی عریض واقع شده که با کمک طاق و گنبد پوشش یافته است. طاقها به فرم جناغی و به صورت تویزه هایی هستند که یک پایه آنها بر روی ستونها و پایه دیگر بر روی دیوار حجره ها استوار شده و حدفاصل این تویزه ها با پوشش گنبدی چهار ترک یا عرقچین مسقف شده است. حجره ها نیز پس از راهرو قرار گرفته و فضاهایی مربع شکل هستند که با طاق جناغی به صورت آهنگ پوشیده شده اند. بعضی از حجره ها دارای بخاری دیواری هستند. مصالح استفاده شده در ساخت بنا به ترتیب فراوانی اول سنگ و سپس آجر است. از سنگ حتی در سقفها، طاقها و گنبدها نیز استفاده شده و از آجر در نقاطی که ضرورت داشته استفاده شده است. دوره تاریخی این بنا بر اساس فرم معماری و نیز شهرت آن که میان مردم محل به رباط شاه عباسی شهرت دارد، به دوره صفویه تعلق دارد.
تاسيس مدرسه شوكتيه (آموزش نوين) در بيرجند
هم زمان با انقلاب مشروطيت، امير اسماعيل‌خان شوكت‌الملك اول كه فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه كرد و توليت آنرا به برادر كوچكش محمد ابراهيم‌خان واگذار نمود. محمد ابراهيم‌خان علم موسوم به شوكت‌الملك دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حكمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذكور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند. شوكت‌الملك تحت تاثير اقدام حسنه اميركبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون، در سال 1285 شمسي - 1325 ه.ق در محل حسينيه شوكتيه كه براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل‌خان در سال 1273 ه.ش - 1312 ه.ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوكتيه نمود. قابل ذكر است كه مدرسه شوكتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون (سال 1268 ه.ق) و مدرسه ابتدايي رشديه كه به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشيديه (سال 1315 ه.ق) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي‌شد. براي مديريت و تاسيس مدرسه شوكتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل كاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوكتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه.ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب‌انگيز و دالانها، اتاقهاي متعدد، حوضخانه، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است. متعاقب مدارس شوكتيه بيرجند، مدارس ديگري در قاين در سال 1298، نهبندان 1299، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زير كوه، در ميان، گزيك، خوسف، درخش، گل فريز، مود، گيو، موسويه، مختاران نيز مدارس شوكتيه تاسيس گرديد. در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوكت‌الملك براي تاسيس مدارس شوكتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين كار موفق شد و اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.
حوزه علميه معصوميه بيرجند
مشهورترين مدرسه علميه منطقه، مدرسه معصوميه بيرجند ميباشد. اين مدرسه توسط امير معصوم‌خان در اواخر سده دوازدهم قمري ساخته شده است. اين مدرسه داراي صحني بزرگ با حجره‌هايي در چهار طرف آن ميباشد. ضلع جنوبي مدرسه در دو طبقه بنا گرديده است.
لوله‌كشي شهري در بيرجند براي اولين بار در ايران
اولين شهري كه در ايران لوله‌كشي شد شهر بيرجند بود. قدمت لوله‌كشي در اين شهر به سال 1302 برميگردد كه با ابتكار تعدادي از خيرين با هدف رفع مشكل آب بيرجند و با خريد دو رشته قنات در دامنه كوه باقران و انتقال آب قنوات مذكور به شهر، زير نظر كمسيوني به نام كمسيون لوله‌كشي هندوستان با خاتمه جنگ جهاني اول آغاز شد. لوله‌هاي بكار گرفته شده از هندوستان خريداري شده و با احداث مخزني در مرتفع‌ترين تپه ماهورهاي بيرجند و نصب شيرهاي برداشت عمومي در معابر شهر زمينه استفاده از آب لوله‌كشي را فراهم نمودند. رشته لوله بكار رفته شده 9 كيلومتر بوده است.
تاسيس فرودگاه بيرجند
در سال 1315 اراضي فرودگاه در اختيار اداره پست و تلگراف قرار گرفت كه در آن يك ساختمان دو طبقه احداث گرديد. در سال 1327 همزمان با تاسيس اداره كل هواپيمايي اين اراضي در اختيار سازمان مذكور قرار گرفت، كه در آن يك باند خاكي به طول 1000 متر احداث و يك دستگاه NDB نصب شد. در اين مجموعه تا سال 1341 هواپيماهاي يك موتوره نشست و برخواست داشته‌اند. هم اكنون فرودگاه بيرجند با درجه 3 و كلاس جي با 414 هكتار اراضي داراي باندي به طول 3100 متر و شانه‌هاي 5/7 متر ميباشد.
تاسيس كنسولگري روس و انگليس در بيرجند
آغاز قرن نوزدهم و فرارسيدن جنگ ايران و هرات و موقعيت سياسي بيرجند به عنوان خط دوم جبهه، از نظر ارسال غله و اسلحه، انگليسيها را متوجه ساخت كه براي حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان ضرورت دارد در بيرجند كنسولگري برقرار سازند. بدين منظور در سال 1894 هياتي به سرپرستي كلنل بيت به بيرجند آمد و موجبات گشايش كنسولگري را فراهم ساخت.
بانك شاهنشاهي و اسكناس ناصرالدين شاهي
موقعيت بازرگاني بيرجند سبب شده بود كه اسكناس ناصرالدين شاهي تنها در 22 شهر ايران و از جمله بيرجند قابل مبادله باشد، متعاقب اين امر بانك شاهنشاهي نيز در بيرجند تاسيس شد. اسكناسهاي بانك شاهنشاهي (ناصرالدين شاهي)، براي هر شهر اختصاصي بود، بدين ترتيب كه نام شهر بر روي اسكناسها چاپ شده بود و فقط در همان شهر قابل خرج كردن بود. چنانچه مي‌خواستند اسكناسهاي يك شهر را در شهر ديگر خرج كنند مي‌بايستي توماني 4 شاهي، كسر كنند تا بتوانند خرج نمايند.
تاسيس گمرك
بيش از 60 سال پيش بيرجند داراي گمرك و دو واحد گمركي در دو مركز درح و گزيك بوده است. اداره گمرك بيرجند پس از تعطيلي مجددا از سال 1377 تاسيس شده و امر صدور فراوردهاي محلي را به عهده دارد.
تاسيس اولين چاپخانه در بيرجند
در آغاز كار، روزنامه آزادي قاينات در بيرجند تهيه و در مشهد چاپ مي‌شد تا اينكه مرحوم حاج محمد مهدي صمدي (برادر حاج محمد تقي صمدي) كه گرداننده اصلي اين روزنامه بود چاپخانه كاوه تهران را خريداري و با دو نفر از كارگران چاپچي و حروفچين به بيرجند، در محل سراي محسن‌زاده منتقل نمود.
روزنامه‌هاي بيرجند
با روي كار آمدن شادروان دكتر محمد مصدق به عنوان نخست وزير ايران در زماني كه كمتر شهري از شهرهاي ايران داراي روزنامه بود، چندين روزنامه كه اكثر آنها به دفاع از آزادي پرداختند در بيرجند منتشر مي‌شد.
1- روزنامه آزادي قاينات: در فروردين 1331 به مديريت و صاحب امتيازي مرحوم حاج محمد تقي صمدي و سر دبيري مرحوم مهدي سعيدي انتشار يافت. اين روزنامه كه بيشتر مطالبي در جهت موضوعات ملي م ميهني و در ضديت با خانواده علم منتشر مي‌كرد پس از بازگشت شاه در 28/5/1332 تعطيل و محل روزنامه و چاپخانه به آتش كشيده شد و كليه سردبيران و ناشران آن توقيف گرديدند.
2- روزنامه حقيقت قاينات: پس از گذشت 6 ماه از انتشار روزنامه آزادي قاينات اين روزنامه به صاحب امتيازي مرحوم محمد هادي قيرواني در مشهد چاپ و در بيرجند منتشر مي‌گرديد.
3- روزنامه اتحاد قاينات: با صاحب امتيازي آقاي حاج محمد مهدي صمدي ناشر افكار سازمان جوانان حزب ايران در بيرجند منتشر گرديد. اين روزنامه پس از تعطيلي روزنامه آزادي قاينات جانشين آن شد.
4- روزنامه بيداري قهستان: با صاحب امتيازي آقاي علي زرين قلم در سال 1331 لغايت 1333 در تهران به چاپ رسيد و در بيرجند منتشر مي‌شد. اين روزنامه نيز در جناح مخالفان حزب ايران قرار داشت.
5- نشريه طوفان اجتماعي: با صاحب امتيازي آقاي غلامحسين صدارتي شش ماه پس از انتشار روزنامه آزادي قاينات بر ضد حكام محلي در مشهد چاپ و در بيرجند نشر و پخش مي‌شد.
6- نشريه نواي قاينات: اين نشريه زير نظر آقاي غلامحسين رياحي در سال 1330 انتشار يافته و در آن مسائل سياسي روز در جهت آزاديخواهي مطرح مي‌گرديد.
خاندان علم
سردودمان خاندان علم در دوران خلافت مامون (198 - 218 ه.ق) شخصي بود به نام خازم بن خزيمه كه همراه با افراد قبيله خزاعه در جلوس مامون به جاي برادرش امين در سپاه طاهر ذواليمين همكاري كرده است. مورخان مسقط الراس خاندان علم را از سرزمين بحرين واقع در حواشي جنوبي خليج فارس مي‌دانند كه از آنجا به جنوب خراسان مهاجرت كرده و در آنجا ساكن شده‌اند. اينان به تدريج . طي ساليان دراز حكمراني نواحي قاين و نهبندان را به دست آورده و دامنه نفوذ خود را تا مناطق جنوبي سيستان گسترش داده‌اند. آنچه در مورد تاريخ اين خاندان محتوم ميباشد آن است كه ايشان از نژاد عرب بوده و طي قرنها فراز و نشيب توانسته پايگاهي، هرچند به ظاهر كوچك و دور افتاده براي خود به دست آورد. اين خاندان و اعراب خزاعه و خازم بن خزيمه از همان دوران تاريخي منزوي شدند و از ابتداي سلطنت صفويان پا به عرصه تحولات تاريخي ايران نهادند
هم زمان با انقلاب مشروطيت، امير اسماعيل‌خان شوكت‌الملك اول كه فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه كرد و توليت آنرا به برادر كوچكش محمد ابراهيم‌خان واگذار نمود. محمد ابراهيم‌خان علم موسوم به شوكت‌الملك دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حكمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذكور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند. شوكت‌الملك تحت تاثير اقدام حسنه اميركبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون، در سال 1285 شمسي - 1325 ه.ق در محل حسينيه شوكتيه كه براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل‌خان در سال 1273 ه.ش - 1312 ه.ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوكتيه نمود. قابل ذكر است كه مدرسه شوكتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون (سال 1268 ه.ق) و مدرسه ابتدايي رشديه كه به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشيديه (سال 1315 ه.ق) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي‌شد. براي مديريت و تاسيس مدرسه شوكتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل كاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوكتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه.ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب‌انگيز و دالانها، اتاقهاي متعدد، حوضخانه، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است. متعاقب مدارس شوكتيه بيرجند، مدارس ديگري در قاين در سال 1298، نهبندان 1299، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زير كوه، در ميان، گزيك، خوسف، درخش، گل فريز، مود، گيو، موسويه، مختاران نيز مدارس شوكتيه تاسيس گرديد. در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوكت‌الملك براي تاسيس مدارس شوكتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين كار موفق شد و اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.
حوزه علميه معصوميه بيرجند
مشهورترين مدرسه علميه منطقه، مدرسه معصوميه بيرجند ميباشد. اين مدرسه توسط امير معصوم‌خان در اواخر سده دوازدهم قمري ساخته شده است. اين مدرسه داراي صحني بزرگ با حجره‌هايي در چهار طرف آن ميباشد. ضلع جنوبي مدرسه در دو طبقه بنا گرديده است.
لوله‌كشي شهري در بيرجند براي اولين بار در ايران
اولين شهري كه در ايران لوله‌كشي شد شهر بيرجند بود. قدمت لوله‌كشي در اين شهر به سال 1302 برميگردد كه با ابتكار تعدادي از خيرين با هدف رفع مشكل آب بيرجند و با خريد دو رشته قنات در دامنه كوه باقران و انتقال آب قنوات مذكور به شهر، زير نظر كمسيوني به نام كمسيون لوله‌كشي هندوستان با خاتمه جنگ جهاني اول آغاز شد. لوله‌هاي بكار گرفته شده از هندوستان خريداري شده و با احداث مخزني در مرتفع‌ترين تپه ماهورهاي بيرجند و نصب شيرهاي برداشت عمومي در معابر شهر زمينه استفاده از آب لوله‌كشي را فراهم نمودند. رشته لوله بكار رفته شده 9 كيلومتر بوده است.
تاسيس فرودگاه بيرجند
در سال 1315 اراضي فرودگاه در اختيار اداره پست و تلگراف قرار گرفت كه در آن يك ساختمان دو طبقه احداث گرديد. در سال 1327 همزمان با تاسيس اداره كل هواپيمايي اين اراضي در اختيار سازمان مذكور قرار گرفت، كه در آن يك باند خاكي به طول 1000 متر احداث و يك دستگاه NDB نصب شد. در اين مجموعه تا سال 1341 هواپيماهاي يك موتوره نشست و برخواست داشته‌اند. هم اكنون فرودگاه بيرجند با درجه 3 و كلاس جي با 414 هكتار اراضي داراي باندي به طول 3100 متر و شانه‌هاي 5/7 متر ميباشد.
تاسيس كنسولگري روس و انگليس در بيرجند
آغاز قرن نوزدهم و فرارسيدن جنگ ايران و هرات و موقعيت سياسي بيرجند به عنوان خط دوم جبهه، از نظر ارسال غله و اسلحه، انگليسيها را متوجه ساخت كه براي حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان ضرورت دارد در بيرجند كنسولگري برقرار سازند. بدين منظور در سال 1894 هياتي به سرپرستي كلنل بيت به بيرجند آمد و موجبات گشايش كنسولگري را فراهم ساخت.
بانك شاهنشاهي و اسكناس ناصرالدين شاهي
موقعيت بازرگاني بيرجند سبب شده بود كه اسكناس ناصرالدين شاهي تنها در 22 شهر ايران و از جمله بيرجند قابل مبادله باشد، متعاقب اين امر بانك شاهنشاهي نيز در بيرجند تاسيس شد. اسكناسهاي بانك شاهنشاهي (ناصرالدين شاهي)، براي هر شهر اختصاصي بود، بدين ترتيب كه نام شهر بر روي اسكناسها چاپ شده بود و فقط در همان شهر قابل خرج كردن بود. چنانچه مي‌خواستند اسكناسهاي يك شهر را در شهر ديگر خرج كنند مي‌بايستي توماني 4 شاهي، كسر كنند تا بتوانند خرج نمايند.
تاسيس گمرك
بيش از 60 سال پيش بيرجند داراي گمرك و دو واحد گمركي در دو مركز درح و گزيك بوده است. اداره گمرك بيرجند پس از تعطيلي مجددا از سال 1377 تاسيس شده و امر صدور فراوردهاي محلي را به عهده دارد.
تاسيس اولين چاپخانه در بيرجند
در آغاز كار، روزنامه آزادي قاينات در بيرجند تهيه و در مشهد چاپ مي‌شد تا اينكه مرحوم حاج محمد مهدي صمدي (برادر حاج محمد تقي صمدي) كه گرداننده اصلي اين روزنامه بود چاپخانه كاوه تهران را خريداري و با دو نفر از كارگران چاپچي و حروفچين به بيرجند، در محل سراي محسن‌زاده منتقل نمود.
روزنامه‌هاي بيرجند
با روي كار آمدن شادروان دكتر محمد مصدق به عنوان نخست وزير ايران در زماني كه كمتر شهري از شهرهاي ايران داراي روزنامه بود، چندين روزنامه كه اكثر آنها به دفاع از آزادي پرداختند در بيرجند منتشر مي‌شد.
1- روزنامه آزادي قاينات: در فروردين 1331 به مديريت و صاحب امتيازي مرحوم حاج محمد تقي صمدي و سر دبيري مرحوم مهدي سعيدي انتشار يافت. اين روزنامه كه بيشتر مطالبي در جهت موضوعات ملي م ميهني و در ضديت با خانواده علم منتشر مي‌كرد پس از بازگشت شاه در 28/5/1332 تعطيل و محل روزنامه و چاپخانه به آتش كشيده شد و كليه سردبيران و ناشران آن توقيف گرديدند.
2- روزنامه حقيقت قاينات: پس از گذشت 6 ماه از انتشار روزنامه آزادي قاينات اين روزنامه به صاحب امتيازي مرحوم محمد هادي قيرواني در مشهد چاپ و در بيرجند منتشر مي‌گرديد.
3- روزنامه اتحاد قاينات: با صاحب امتيازي آقاي حاج محمد مهدي صمدي ناشر افكار سازمان جوانان حزب ايران در بيرجند منتشر گرديد. اين روزنامه پس از تعطيلي روزنامه آزادي قاينات جانشين آن شد.
4- روزنامه بيداري قهستان: با صاحب امتيازي آقاي علي زرين قلم در سال 1331 لغايت 1333 در تهران به چاپ رسيد و در بيرجند منتشر مي‌شد. اين روزنامه نيز در جناح مخالفان حزب ايران قرار داشت.
5- نشريه طوفان اجتماعي: با صاحب امتيازي آقاي غلامحسين صدارتي شش ماه پس از انتشار روزنامه آزادي قاينات بر ضد حكام محلي در مشهد چاپ و در بيرجند نشر و پخش مي‌شد.
6- نشريه نواي قاينات: اين نشريه زير نظر آقاي غلامحسين رياحي در سال 1330 انتشار يافته و در آن مسائل سياسي روز در جهت آزاديخواهي مطرح مي‌گرديد.
خاندان علم
سردودمان خاندان علم در دوران خلافت مامون (198 - 218 ه.ق) شخصي بود به نام خازم بن خزيمه كه همراه با افراد قبيله خزاعه در جلوس مامون به جاي برادرش امين در سپاه طاهر ذواليمين همكاري كرده است. مورخان مسقط الراس خاندان علم را از سرزمين بحرين واقع در حواشي جنوبي خليج فارس مي‌دانند كه از آنجا به جنوب خراسان مهاجرت كرده و در آنجا ساكن شده‌اند. اينان به تدريج . طي ساليان دراز حكمراني نواحي قاين و نهبندان را به دست آورده و دامنه نفوذ خود را تا مناطق جنوبي سيستان گسترش داده‌اند. آنچه در مورد تاريخ اين خاندان محتوم ميباشد آن است كه ايشان از نژاد عرب بوده و طي قرنها فراز و نشيب توانسته پايگاهي، هرچند به ظاهر كوچك و دور افتاده براي خود به دست آورد. اين خاندان و اعراب خزاعه و خازم بن خزيمه از همان دوران تاريخي منزوي شدند و از ابتداي سلطنت صفويان پا به عرصه تحولات تاريخي ايران نهادند
مرکز فوریـتهای پلیـس
|
110
|
اداره اطلاعـات
|
113
|
نیروی مقـاومت سپـاه پاسداران
|
114
|
اورژانس
|
115
|
حفاظت اطـلاعات
|
116
|
خرابی تلفن مخـابرات
|
117
|
اطلاعـات تـلفن مخـابرات
|
118
|
اتـفـاقـات برق
|
121
|
اتـفـاقـات آب و فاضـلاب
|
122
|
مبـارزه با گرانـفروشی
|
124
|
آتـش نـشـانی
|
125
|
دایـره مبـارزه با مـواد مخـدر
|
128
|
تاکسـی بـی سیـم
|
133
|
پاسـخـگویـی روابـط مخـابـرات
|
135
|
شـهـرداری بـیـرجـنـد
|
137
|
نـدای قـرآن
|
144
|
مشاوره دارویی هـلال احـمر
|
147
|
اداره بهـزیـستی
|
148
|
اداره پـسـت
|
193
|
اتفاقات گاز
|
194
|
پاسگاه شماره 1
|
2223222
|
پاسگاه شماره 2
|
4435160
|
پزشك قانوني
|
3-2222200
|
بيمارستان امام رضا
|
9-2226776
|
داروخانه شبانه روزي
|
2228883
|
پليس راه
|
2227166
|
دانشگاه بيرجند
|
3-4439021
|
دانشگاه علوم پزشكي
|
4-4430071
|
دانشگاه آزاد اسلامي
|
5-4430001
|
دانشگاه پيام نور
|
5-443311
|
راهنمايي و رانندگي
|
2227199
|
راهنمايي و رانندگي
|
2227199
|
دفتر هواپيمايي
|
2227866
|
فرودگاه
|
2222234
|
اتوبوسراني
|
2226545
|
شهرداري
|
3-2222200
|
فرمانداري
|
5-2226061
|
پايانه مسافربري
|
2228990
|
اداره ميراث فرهنگي
|
3-4430151
|
پارك ها و بوستان ها
ردیف
|
نام
|
آدرس
|
1
|
پارك صياد شيرازي
|
حاشيه بلوار صياد شيرازي
|
2
|
پارك توحيد
|
خيابان مدرس بعد از فلكه سوم
|
3
|
بوستان آزادي
|
بلوار جمهوري اسلامي
|
4
|
بوستان خانواده
|
حاشيه خيابان بهشتي
|
5
|
بوستان ثامن
|
ميدان آزادي - حاشيه بلوار شهيد هاشمي نژاد
|
6
|
بوستان آزادگان
|
انتهاي خيابان معلم
|
7
|
بوستان شهداي گمنام
|
خيابان پاسداران - بالاتر از خيابان جانبازان
|
8
|
بوستان ارم
|
سجادشهر - مابين فلكه دوم و سوم
|
9
|
بوستان پونه
|
سجادشهر - فلكه سوم به سمت نيك اختر
|
10
|
بوستان لاله
|
فلكه اول سجادشهر ضلع غربي
|
11
|
بوستان وحدت
|
پاسداران - جنب مسجد امام حسين (ع)
|
12
|
بوستان الهام
|
خيابان شهيد آويني- كوچه صدف
|
13
|
بوستان قلعه
|
جنب ميدان امام حسين (ع)
|
14
|
بوستان دكتر گنجي
|
فلكه استقلال
|
15
|
بوستان بهشتي
|
خيابان بهشتي - انتهاي بيست متري اول- روبه روي پنجشنبه بازار
|
16
|
بوستان شقايق
|
رجايي 20
|
17
|
بوستان سرو
|
تقاطع خيابان فردوسي - حافظ
|
اطلاعات ديگري راجع به بيرجند
تاسيس مدرسه شوكتيه (آموزش نوين) در بيرجند
هم زمان با انقلاب مشروطيت، امير اسماعيل‌خان شوكت‌الملك اول كه فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه كرد و توليت آنرا به برادر كوچكش محمد ابراهيم‌خان واگذار نمود. محمد ابراهيم‌خان علم موسوم به شوكت‌الملك دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حكمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذكور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند. شوكت‌الملك تحت تاثير اقدام حسنه اميركبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون، در سال 1285 شمسي - 1325 ه.ق در محل حسينيه شوكتيه كه براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل‌خان در سال 1273 ه.ش - 1312 ه.ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوكتيه نمود. قابل ذكر است كه مدرسه شوكتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون (سال 1268 ه.ق) و مدرسه ابتدايي رشديه كه به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشيديه (سال 1315 ه.ق) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي‌شد. براي مديريت و تاسيس مدرسه شوكتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل كاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوكتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه.ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب‌انگيز و دالانها، اتاقهاي متعدد، حوضخانه، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است. متعاقب مدارس شوكتيه بيرجند، مدارس ديگري در قاين در سال 1298، نهبندان 1299، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زير كوه، در ميان، گزيك، خوسف، درخش، گل فريز، مود، گيو، موسويه، مختاران نيز مدارس شوكتيه تاسيس گرديد. در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوكت‌الملك براي تاسيس مدارس شوكتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين كار موفق شد و اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.
حوزه علميه معصوميه بيرجند
مشهورترين مدرسه علميه منطقه، مدرسه معصوميه بيرجند ميباشد. اين مدرسه توسط امير معصوم‌خان در اواخر سده دوازدهم قمري ساخته شده است. اين مدرسه داراي صحني بزرگ با حجره‌هايي در چهار طرف آن ميباشد. ضلع جنوبي مدرسه در دو طبقه بنا گرديده است.
لوله‌كشي شهري در بيرجند براي اولين بار در ايران
اولين شهري كه در ايران لوله‌كشي شد شهر بيرجند بود. قدمت لوله‌كشي در اين شهر به سال 1302 برميگردد كه با ابتكار تعدادي از خيرين با هدف رفع مشكل آب بيرجند و با خريد دو رشته قنات در دامنه كوه باقران و انتقال آب قنوات مذكور به شهر، زير نظر كمسيوني به نام كمسيون لوله‌كشي هندوستان با خاتمه جنگ جهاني اول آغاز شد. لوله‌هاي بكار گرفته شده از هندوستان خريداري شده و با احداث مخزني در مرتفع‌ترين تپه ماهورهاي بيرجند و نصب شيرهاي برداشت عمومي در معابر شهر زمينه استفاده از آب لوله‌كشي را فراهم نمودند. رشته لوله بكار رفته شده 9 كيلومتر بوده است.
تاسيس فرودگاه بيرجند
در سال 1315 اراضي فرودگاه در اختيار اداره پست و تلگراف قرار گرفت كه در آن يك ساختمان دو طبقه احداث گرديد. در سال 1327 همزمان با تاسيس اداره كل هواپيمايي اين اراضي در اختيار سازمان مذكور قرار گرفت، كه در آن يك باند خاكي به طول 1000 متر احداث و يك دستگاه NDB نصب شد. در اين مجموعه تا سال 1341 هواپيماهاي يك موتوره نشست و برخواست داشته‌اند. هم اكنون فرودگاه بيرجند با درجه 3 و كلاس جي با 414 هكتار اراضي داراي باندي به طول 3100 متر و شانه‌هاي 5/7 متر ميباشد.
تاسيس كنسولگري روس و انگليس در بيرجند
آغاز قرن نوزدهم و فرارسيدن جنگ ايران و هرات و موقعيت سياسي بيرجند به عنوان خط دوم جبهه، از نظر ارسال غله و اسلحه، انگليسيها را متوجه ساخت كه براي حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان ضرورت دارد در بيرجند كنسولگري برقرار سازند. بدين منظور در سال 1894 هياتي به سرپرستي كلنل بيت به بيرجند آمد و موجبات گشايش كنسولگري را فراهم ساخت.
بانك شاهنشاهي و اسكناس ناصرالدين شاهي
موقعيت بازرگاني بيرجند سبب شده بود كه اسكناس ناصرالدين شاهي تنها در 22 شهر ايران و از جمله بيرجند قابل مبادله باشد، متعاقب اين امر بانك شاهنشاهي نيز در بيرجند تاسيس شد. اسكناسهاي بانك شاهنشاهي (ناصرالدين شاهي)، براي هر شهر اختصاصي بود، بدين ترتيب كه نام شهر بر روي اسكناسها چاپ شده بود و فقط در همان شهر قابل خرج كردن بود. چنانچه مي‌خواستند اسكناسهاي يك شهر را در شهر ديگر خرج كنند مي‌بايستي توماني 4 شاهي، كسر كنند تا بتوانند خرج نمايند.
تاسيس گمرك
بيش از 60 سال پيش بيرجند داراي گمرك و دو واحد گمركي در دو مركز درح و گزيك بوده است. اداره گمرك بيرجند پس از تعطيلي مجددا از سال 1377 تاسيس شده و امر صدور فراوردهاي محلي را به عهده دارد.
تاسيس اولين چاپخانه در بيرجند
در آغاز كار، روزنامه آزادي قاينات در بيرجند تهيه و در مشهد چاپ مي‌شد تا اينكه مرحوم حاج محمد مهدي صمدي (برادر حاج محمد تقي صمدي) كه گرداننده اصلي اين روزنامه بود چاپخانه كاوه تهران را خريداري و با دو نفر از كارگران چاپچي و حروفچين به بيرجند، در محل سراي محسن‌زاده منتقل نمود.
روزنامه‌هاي بيرجند
با روي كار آمدن شادروان دكتر محمد مصدق به عنوان نخست وزير ايران در زماني كه كمتر شهري از شهرهاي ايران داراي روزنامه بود، چندين روزنامه كه اكثر آنها به دفاع از آزادي پرداختند در بيرجند منتشر مي‌شد.
1- روزنامه آزادي قاينات: در فروردين 1331 به مديريت و صاحب امتيازي مرحوم حاج محمد تقي صمدي و سر دبيري مرحوم مهدي سعيدي انتشار يافت. اين روزنامه كه بيشتر مطالبي در جهت موضوعات ملي م ميهني و در ضديت با خانواده علم منتشر مي‌كرد پس از بازگشت شاه در 28/5/1332 تعطيل و محل روزنامه و چاپخانه به آتش كشيده شد و كليه سردبيران و ناشران آن توقيف گرديدند.
2- روزنامه حقيقت قاينات: پس از گذشت 6 ماه از انتشار روزنامه آزادي قاينات اين روزنامه به صاحب امتيازي مرحوم محمد هادي قيرواني در مشهد چاپ و در بيرجند منتشر مي‌گرديد.
3- روزنامه اتحاد قاينات: با صاحب امتيازي آقاي حاج محمد مهدي صمدي ناشر افكار سازمان جوانان حزب ايران در بيرجند منتشر گرديد. اين روزنامه پس از تعطيلي روزنامه آزادي قاينات جانشين آن شد.
4- روزنامه بيداري قهستان: با صاحب امتيازي آقاي علي زرين قلم در سال 1331 لغايت 1333 در تهران به چاپ رسيد و در بيرجند منتشر مي‌شد. اين روزنامه نيز در جناح مخالفان حزب ايران قرار داشت.
5- نشريه طوفان اجتماعي: با صاحب امتيازي آقاي غلامحسين صدارتي شش ماه پس از انتشار روزنامه آزادي قاينات بر ضد حكام محلي در مشهد چاپ و در بيرجند نشر و پخش مي‌شد.
6- نشريه نواي قاينات: اين نشريه زير نظر آقاي غلامحسين رياحي در سال 1330 انتشار يافته و در آن مسائل سياسي روز در جهت آزاديخواهي مطرح مي‌گرديد.
خاندان علم
سردودمان خاندان علم در دوران خلافت مامون (198 - 218 ه.ق) شخصي بود به نام خازم بن خزيمه كه همراه با افراد قبيله خزاعه در جلوس مامون به جاي برادرش امين در سپاه طاهر ذواليمين همكاري كرده است. مورخان مسقط الراس خاندان علم را از سرزمين بحرين واقع در حواشي جنوبي خليج فارس مي‌دانند كه از آنجا به جنوب خراسان مهاجرت كرده و در آنجا ساكن شده‌اند. اينان به تدريج . طي ساليان دراز حكمراني نواحي قاين و نهبندان را به دست آورده و دامنه نفوذ خود را تا مناطق جنوبي سيستان گسترش داده‌اند. آنچه در مورد تاريخ اين خاندان محتوم ميباشد آن است كه ايشان از نژاد عرب بوده و طي قرنها فراز و نشيب توانسته پايگاهي، هرچند به ظاهر كوچك و دور افتاده براي خود به دست آورد. اين خاندان و اعراب خزاعه و خازم بن خزيمه از همان دوران تاريخي منزوي شدند و از ابتداي سلطنت صفويان پا به عرصه تحولات تاريخي ايران نهادند
هم زمان با انقلاب مشروطيت، امير اسماعيل‌خان شوكت‌الملك اول كه فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خيريه كرد و توليت آنرا به برادر كوچكش محمد ابراهيم‌خان واگذار نمود. محمد ابراهيم‌خان علم موسوم به شوكت‌الملك دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حكمراني و امارت قاينات درصدد برآمد موقوفه مذكور را در جهت ايجاد فضاي آموزشي به مصرف برساند. شوكت‌الملك تحت تاثير اقدام حسنه اميركبير مبني بر تاسيس مدرسه عالي دارالفنون، در سال 1285 شمسي - 1325 ه.ق در محل حسينيه شوكتيه كه براي برگزاري مراسم عزاداري توسط برادرش امير اسماعيل‌خان در سال 1273 ه.ش - 1312 ه.ق ساخته شده بود اقدام به تاسيس مدرسه شوكتيه نمود. قابل ذكر است كه مدرسه شوكتيه پس از مدرسه عالي دارالفنون (سال 1268 ه.ق) و مدرسه ابتدايي رشديه كه به همت حاجي ميرزا تبريزي معروف به رشيديه (سال 1315 ه.ق) در تهران تاسيس شد سومين از نوع مدارس جديد در ايران محسوب مي‌شد. براي مديريت و تاسيس مدرسه شوكتيه بيرجند از دو نفر افراد فاضل كاشان به اسامي ميرزا احمد نراقي و شيخ احمد سليماني نراقي و براي تدريس دروس فرانسه و انگليسي و رياضيات از سه نفر تبعه فرانسه، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد. ساختمان مدرسه شوكتيه از سال 1308 لغايت 1312 ه.ق به دست استادان و معلمان يزدي در دو طبقه با ايواني بزرگ و اعجاب‌انگيز و دالانها، اتاقهاي متعدد، حوضخانه، هشتي و سر درب ورودي ساخته شده است. متعاقب مدارس شوكتيه بيرجند، مدارس ديگري در قاين در سال 1298، نهبندان 1299، سربيشه و دشت بياض 1300 شمسي و تا سال 1306 در مناطق زير كوه، در ميان، گزيك، خوسف، درخش، گل فريز، مود، گيو، موسويه، مختاران نيز مدارس شوكتيه تاسيس گرديد. در سال 1297 شمسي سيد محمد فرزان از مشهد به بيرجند منتقل شد و به تقاضاي شوكت‌الملك براي تاسيس مدارس شوكتيه زابل و زاهدان رهسپار گرديد و عليرغم مخالفت بعضي از افراد و سرداران متعصب در اين كار موفق شد و اعتماد مردم را نسبت به خود جلب نمود.
حوزه علميه معصوميه بيرجند
مشهورترين مدرسه علميه منطقه، مدرسه معصوميه بيرجند ميباشد. اين مدرسه توسط امير معصوم‌خان در اواخر سده دوازدهم قمري ساخته شده است. اين مدرسه داراي صحني بزرگ با حجره‌هايي در چهار طرف آن ميباشد. ضلع جنوبي مدرسه در دو طبقه بنا گرديده است.
لوله‌كشي شهري در بيرجند براي اولين بار در ايران
اولين شهري كه در ايران لوله‌كشي شد شهر بيرجند بود. قدمت لوله‌كشي در اين شهر به سال 1302 برميگردد كه با ابتكار تعدادي از خيرين با هدف رفع مشكل آب بيرجند و با خريد دو رشته قنات در دامنه كوه باقران و انتقال آب قنوات مذكور به شهر، زير نظر كمسيوني به نام كمسيون لوله‌كشي هندوستان با خاتمه جنگ جهاني اول آغاز شد. لوله‌هاي بكار گرفته شده از هندوستان خريداري شده و با احداث مخزني در مرتفع‌ترين تپه ماهورهاي بيرجند و نصب شيرهاي برداشت عمومي در معابر شهر زمينه استفاده از آب لوله‌كشي را فراهم نمودند. رشته لوله بكار رفته شده 9 كيلومتر بوده است.
تاسيس فرودگاه بيرجند
در سال 1315 اراضي فرودگاه در اختيار اداره پست و تلگراف قرار گرفت كه در آن يك ساختمان دو طبقه احداث گرديد. در سال 1327 همزمان با تاسيس اداره كل هواپيمايي اين اراضي در اختيار سازمان مذكور قرار گرفت، كه در آن يك باند خاكي به طول 1000 متر احداث و يك دستگاه NDB نصب شد. در اين مجموعه تا سال 1341 هواپيماهاي يك موتوره نشست و برخواست داشته‌اند. هم اكنون فرودگاه بيرجند با درجه 3 و كلاس جي با 414 هكتار اراضي داراي باندي به طول 3100 متر و شانه‌هاي 5/7 متر ميباشد.
تاسيس كنسولگري روس و انگليس در بيرجند
آغاز قرن نوزدهم و فرارسيدن جنگ ايران و هرات و موقعيت سياسي بيرجند به عنوان خط دوم جبهه، از نظر ارسال غله و اسلحه، انگليسيها را متوجه ساخت كه براي حفظ مستعمرات خود در هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان ضرورت دارد در بيرجند كنسولگري برقرار سازند. بدين منظور در سال 1894 هياتي به سرپرستي كلنل بيت به بيرجند آمد و موجبات گشايش كنسولگري را فراهم ساخت.
بانك شاهنشاهي و اسكناس ناصرالدين شاهي
موقعيت بازرگاني بيرجند سبب شده بود كه اسكناس ناصرالدين شاهي تنها در 22 شهر ايران و از جمله بيرجند قابل مبادله باشد، متعاقب اين امر بانك شاهنشاهي نيز در بيرجند تاسيس شد. اسكناسهاي بانك شاهنشاهي (ناصرالدين شاهي)، براي هر شهر اختصاصي بود، بدين ترتيب كه نام شهر بر روي اسكناسها چاپ شده بود و فقط در همان شهر قابل خرج كردن بود. چنانچه مي‌خواستند اسكناسهاي يك شهر را در شهر ديگر خرج كنند مي‌بايستي توماني 4 شاهي، كسر كنند تا بتوانند خرج نمايند.
تاسيس گمرك
بيش از 60 سال پيش بيرجند داراي گمرك و دو واحد گمركي در دو مركز درح و گزيك بوده است. اداره گمرك بيرجند پس از تعطيلي مجددا از سال 1377 تاسيس شده و امر صدور فراوردهاي محلي را به عهده دارد.
تاسيس اولين چاپخانه در بيرجند
در آغاز كار، روزنامه آزادي قاينات در بيرجند تهيه و در مشهد چاپ مي‌شد تا اينكه مرحوم حاج محمد مهدي صمدي (برادر حاج محمد تقي صمدي) كه گرداننده اصلي اين روزنامه بود چاپخانه كاوه تهران را خريداري و با دو نفر از كارگران چاپچي و حروفچين به بيرجند، در محل سراي محسن‌زاده منتقل نمود.
روزنامه‌هاي بيرجند
با روي كار آمدن شادروان دكتر محمد مصدق به عنوان نخست وزير ايران در زماني كه كمتر شهري از شهرهاي ايران داراي روزنامه بود، چندين روزنامه كه اكثر آنها به دفاع از آزادي پرداختند در بيرجند منتشر مي‌شد.
1- روزنامه آزادي قاينات: در فروردين 1331 به مديريت و صاحب امتيازي مرحوم حاج محمد تقي صمدي و سر دبيري مرحوم مهدي سعيدي انتشار يافت. اين روزنامه كه بيشتر مطالبي در جهت موضوعات ملي م ميهني و در ضديت با خانواده علم منتشر مي‌كرد پس از بازگشت شاه در 28/5/1332 تعطيل و محل روزنامه و چاپخانه به آتش كشيده شد و كليه سردبيران و ناشران آن توقيف گرديدند.
2- روزنامه حقيقت قاينات: پس از گذشت 6 ماه از انتشار روزنامه آزادي قاينات اين روزنامه به صاحب امتيازي مرحوم محمد هادي قيرواني در مشهد چاپ و در بيرجند منتشر مي‌گرديد.
3- روزنامه اتحاد قاينات: با صاحب امتيازي آقاي حاج محمد مهدي صمدي ناشر افكار سازمان جوانان حزب ايران در بيرجند منتشر گرديد. اين روزنامه پس از تعطيلي روزنامه آزادي قاينات جانشين آن شد.
4- روزنامه بيداري قهستان: با صاحب امتيازي آقاي علي زرين قلم در سال 1331 لغايت 1333 در تهران به چاپ رسيد و در بيرجند منتشر مي‌شد. اين روزنامه نيز در جناح مخالفان حزب ايران قرار داشت.
5- نشريه طوفان اجتماعي: با صاحب امتيازي آقاي غلامحسين صدارتي شش ماه پس از انتشار روزنامه آزادي قاينات بر ضد حكام محلي در مشهد چاپ و در بيرجند نشر و پخش مي‌شد.
6- نشريه نواي قاينات: اين نشريه زير نظر آقاي غلامحسين رياحي در سال 1330 انتشار يافته و در آن مسائل سياسي روز در جهت آزاديخواهي مطرح مي‌گرديد.
خاندان علم
سردودمان خاندان علم در دوران خلافت مامون (198 - 218 ه.ق) شخصي بود به نام خازم بن خزيمه كه همراه با افراد قبيله خزاعه در جلوس مامون به جاي برادرش امين در سپاه طاهر ذواليمين همكاري كرده است. مورخان مسقط الراس خاندان علم را از سرزمين بحرين واقع در حواشي جنوبي خليج فارس مي‌دانند كه از آنجا به جنوب خراسان مهاجرت كرده و در آنجا ساكن شده‌اند. اينان به تدريج . طي ساليان دراز حكمراني نواحي قاين و نهبندان را به دست آورده و دامنه نفوذ خود را تا مناطق جنوبي سيستان گسترش داده‌اند. آنچه در مورد تاريخ اين خاندان محتوم ميباشد آن است كه ايشان از نژاد عرب بوده و طي قرنها فراز و نشيب توانسته پايگاهي، هرچند به ظاهر كوچك و دور افتاده براي خود به دست آورد. اين خاندان و اعراب خزاعه و خازم بن خزيمه از همان دوران تاريخي منزوي شدند و از ابتداي سلطنت صفويان پا به عرصه تحولات تاريخي ايران نهادند
آب انبار اميرآباد
در داخل روستاي اميرآباد در فاصله حدود 5 كيلومتري غرب بيرجند ، آب انباري در داخل روستا قرار دارد. اين بنا در نزديكي باغ وعمارت اميرآباد بنا شده و با توجه به موقعيت قرارگيري علاوه بر استفاده اهالي روستا توسط مسافريني كه مسير بيرجند به خوسف و بالعكس را طي مي كرده اند نيز مورد استفاده واقع مي شده است . اين بنا تماما از آجر ساخته شده و داراي عناصري همچون ورودي ، پلكان ، مخزن و پوشش مخزن مي باشد . سردر ورودي داراي طاق جناغي است . دو طرف سردر تزئينات آجر كاري بصورت هندسي كار شده است . در سردر ورودي محلي كه سنگ لوح در آن قرار داشته نيز ديده مي شود كه البته خود سنگ ازاين محل برداشته شده پس از ورودي بلافاصله پلكان بنا قرار دارد كه ارتباط ميان ورودي و پاشير را برقرار مي كرده است . پوشش قسمت پلكان با آجر و بصورت طاق آهنگ مي باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش ديگر بنا است مخزن به صورت استوانه اي و پوشش آن نيز با آجر و بصورت گنبدي اجرا شده است با توجه به موقعيت مكاني و ارتباطي كه با باغ و عمارت اميرآباد داشته است ،از بناهاي دوران قاجار بشمار مي رود .
موقعيت طبيعي :
شهرستان بيرجند در شرق ايران و جنوب استان خراسان واقع شده است . از نظر طبيعي اين شهرستان در محاصره كويرهاي خشك واقع شده . ارتفاعات شهرستان شامل چندين رشته كوه مي شود كه مرتفع ترين نقطه معروف به قله (بنه در ) با ارتفاع2787 متر از سطح درياي آزاد ، در رشته كوه مومن آباد قرار گرفته است .
از نظر مشخصات تكتونيكي زلزله هاي منطقه بر اثر فعاليت گسلها روي مي دهد .
موقعيت اثر :
آب انبار اميرآباد در داخل روستاي اميرآباد از روستاهاي بخش مركزي بيرجند و در فاصله حدود 5 كيلومتري غرب بيرجند ، قرار دارد.
تاريخچه :
اين بنا با توجه به موقعيت مكاني و ارتباطي كه با باغ و عمارت اميرآباد داشته است ،از بناهاي دوران قاجار بشمار مي رود .
مشخصات اثر :
اين بنا در نزديكي باغ وعمارت اميرآباد بنا شده و با توجه به موقعيت قرارگيري علاوه بر استفاده اهالي روستا توسط مسافريني كه مسير بيرجند به خوسف و بالعكس را طي مي كرده اند نيز مورد استفاده واقع مي شده است . اين بنا تماما از آجر ساخته شده و داراي عناصري همچون ورودي ، پلكان ، مخزن و پوشش مخزن مي باشد . سردر ورودي داراي طاق جناغي است . دو طرف سردر تزئينات آجر كاري بصورت هندسي كار شده است . در سردر ورودي محلي كه سنگ لوح در آن قرار داشته نيز ديده مي شود كه البته خود سنگ ازاين محل برداشته شده پس از ورودي بلافاصله پلكان بنا قرار دارد كه ارتباط ميان ورودي و پاشير را برقرار مي كرده است . پوشش قسمت پلكان با آجر و بصورت طاق آهنگ مي باشد. مخزن و پوشش مخزن بخش ديگر بنا است مخزن به صورت استوانه اي و پوشش آن نيز با آجر و بصورت گنبدي اجرا شده است.
تزئينات :
دو طرف سردر تزئينات آجر كاري بصورت هندسي كار شده است .
مالكيت :
اين بنا وقفي مي باشد .
معرفي موزه هاي بيرجند بعنوان جاذبه گردشگري
موزه محل نگهداري اشياي تاريخي و هنري و حفظ ميراث فرهنگي هر جامعه هستند و به مثابه مراكز فرهنگي با ارزش وغني ،از جايگاه ويژه اي برخوردارند .در اين اماكن اشياء و آثار باقيمانده از تاريخ دور و نزديك جوامع حفظ شده و به نمايش در مي آيد تا بدين ترتيب هويت تاريخي- فرهنگي جوامع شناخته وتثبيت شود و انسانها با شناخت هويت ملي خود با نگرشي واقع بينانه و متكي بر تمدن چند هزار ساله سربلند از انديشه شگرف بشري كه در آثار هنري و كاربردي نمود يافته ،در ساختن آينده بهتر سهيم گردند .
بناي مركزي كاخ و عمارت اكبريه ( تالار تشريفات )
بنايي است كه در دوره قاجاريه و در زمان حكمراني شوكت الملك در دو طبقه احداث شده است و با توجه به تزئينات بكار رفته در آن شامل تالار آئينه ، گنبد كلاه فرنگي ، تزئينات مقرنس لانه زنبوري و رسمي بندي صرفا جهت پذيرايي از نمايندگان سياسي داخلي و خارجي مورد استفاده قرار مي گرفته است . فرم معماري اين بنا با توجه به پيش ايوان سرتاسري و ستونهاي مدور در نمايي آن بصورت تركي مي باشد كه ملهم از معماري روسيه است ولي معمار بنا اين روش را با عناصر معماري اسلامي در هم آميخته و سبك معماري نويني را به نمايش گذارده است .
موزه باستانشناسي بيرجند
موزه باستان شناسي با وسعت 600 متر مربع زيربنا در طبقه دوم كاخ و عمارت مركزي اكبريه قرار گرفته است و با توجه به عواملي همچون غناي فرهنگي منطقه ، جمعيت جوان ، وجود دانشگاهها و عزيمت هزاران گردشگر به اين منطقه در سال 71 راه اندازي شد . و بعد از موزه باستان شناسي توس مهمترين موزه باستان شناسي خراسان محسوب مي شود . از ويژگيهاي اين موزه همگون بودن فضاي معماري آن با اشياء به نمايش گذاشته شده مي باشد .
اين موزه از بخشهاي مهمي چون بخش سفال ، سكه ، فلز و مفرغ ، قرآن و كتابت ، اسلحه و ابزارآلات جنگي و مواريث خاندان علم تشكيل شده است .
موزه باستانشناسي شامل سه قسمت پيش از تاريخ ،دوره تاريخي و دوره اسلامي است در بخش پيش از تاريخ ،اشيايي ازدوره نوسنگي (هزاره دوم قبل ازميلاد)كه برخي نمودار تكامل هنر و صنعت چهار هزار سال پيش محسوب مي شود و برخي نيز بيشتر وسايل كاربردي بوده است ،در معرض ديد قرار دارد .ظروف سفالي و سكه ها ،علاوه بر جنبه هاي كاربردي ،القا كننده اعتقادات ،جهانبيني وهنر آن دوره است .
اشياء بخش پيش از تاريخ از سفال گرفته تا سنگ و فلز در 25 ويترين در جبهه غربي وجنوبي سالن طبقه دوم موزه به نمايش گذاشته شده است.
تعدادي از اين اشيا به علت بزرگي در فضاي معماري داخلي قرار گرفته اند .
اشياي دوران تاريخي به دوره هاي سلوكي،اشكاني وساساني مربوط مي شود كه در طبقه دوم به نمايش در آمده است.
بخشهاي موزه باستان شناسي :
الف - بخش سفال :
به منظور آشنايي بازديدكنندگان با سير تكامل سفال و تحولات آن در دو قسمت قبل از ميلاد و اسلامي ايجاد شده است در اين بخش ابتدا سفالينه هايي از هزاره سوم و هزاره دوم و اول ( ق.م ) تا سفالهاي دوره اسلامي به نمايش گذاشته شده است . سفالينهاي موجود در اين بخش دو دسته مي باشند : دسته اي از آنها يافته هاي باستان شناسي بيرجند و جنوب خراسان است . و دسته اي ديگر مربوط به مناطق مختلف كشور جهت ايجاد سير منظم تاريخي به اين موزه منتقل گرديده است .
ب : بخش فلز :
اين بخش سير تحول فلزكاري از هزاره اول ( ق .م ) تا دوره قاجاريه را شامل مي شود . آثار فلزي مربوط به قبل از اسلام عموما پيكانها و خنجرها و تعدادي وزنه تبادل كالا مي باشد در بخش فلز اسلامي ظروف مسي شامل ابريق ، قهوه جوش و بوته هاي ذوب فلزات به نمايش گذاشته شده است
ج ) بخش اسلحه :
در بخش اسلحه تعدادي از سلاحهاي آتشين اوليه شامل تفنگ هاي سرپر و طپانچه هاي سرپر به نمايش گذاشته شده علاوه بر آن تعدادي باروت دانهاي چرمي و فلزي و دوربينهاي چشمي در معرض ديد علاقمندان قرار گرفته است .
د) بخش روشنايي :
از ديگربخشهاي موزه باستان شناسي بيرجند بخش روشنايي و لوازم مربوط به آن مي باشد در اين قسمت انواع پي سوزهاي سفالي و فلزي به نمايش در آمده . علاوه بر آن تعدادي چراغ گردسوز با پايه و بدنه سنگي و سراميكي و برنزي نيز در معرض ديد قرار گرفته است كه گر چه بلحاظ تاريخي قدمت بعضي از آنها كمتر از يكصد سال مي باشد ولي از نظر هنري بي نظير به حساب مي آيند قديمي ترين اشياء موجود در اين بخش پي سوزهاي سفالي است كه قدمت به پيش از اسلام بر مي گردد.
ج ) بخش قرآن و كتابت :
در قسمت هشتي مركزي كه داراي كلاه فرنگي با مقرنس هاي زيبا است و در واقع اوج ظاهري معماري بنا در آن به نمايش گذاشته شده بخش قرآن و كتابت قرار دارد كه اوج معماري گنجينه نيز مي باشد در اين بخش لوازم كتابت به همراه تعدادي قرآن خطي و چاپ سنگي و ظروف كه در سطوح آن آيات قرآن نگاشته شده است در معرض ديد قرار گرفته است .نفيس ترين قرآن موجود در اين بخش قرآني است متعلق به دوره قاجار با تذهيب گل و مرغ بر روي جلد و حواشي و تذهيب آب طلا بر روي صفحات .
س ) بخش اشياء متعلق به خاندان علم
در اين بخش اشياء متعلق به خاندان علم كه توسط بنياد مستضعفان در اختيار گنجينه بيرجند قرار گرفته به نمايش در آمده است و شامل سرقليان ها از جنس فيروزه ، برنج ، طلا ، نقره ، چوب ، تعداد جام شيشه اي ، ظروف نقره اي و شمشير و نشان مي باشد .
ويژگيها:
بخش سكه : سكه هاي كه در موزه قرار دارد به نظر مي رسد جدا از ويژگي هنري و كاربردي نشاندهنده مجموعه روابط اجتماعي –فرهنگي دوره خود هستند
به لحاظ هنري ،ظرافتي در حد اعلا روي اين سكه ها به كار رفته است .كاربرد اين سكه ها نشانگر وجود تجارت سازمان يافته در آن زمان است .
نكته ديگر ، بار فرهنگي و مفاهيمي است كه نقوش سكه ها در بر دارند .اين نقوش جهان بيني افراد را در دوره باستان نشان مي دهد
موزه مردم شناسي مجموعه عمارت اكبريه
موزه مردم شناسي در طبقه اول كاخ موزه اكبريه و به منظور نمايش آداب و رسوم و نوع پوشاك مردم ،مشاغل و حرف و هنرهاي سنتي منطقه جنوب خراسان ،در سال 1374 بوجود آمد.
قدمت اشياي موزه مردم شناسي به 100 سال پيش بر مي گردد.
مسئول موزه ها توضيح مي دهد : بازديد كنندگان موزه با ساده ترين وسايل مادي زندگي كه بنحوي با معنويات آدمي در هم آميخته است ،آشنا مي شود .اشياء اين موزه ،حكايت از اعتقادات خاص مردم بيرجند مي باشد .مجسمه هاي كه در اين موزه به نمايش گذاشته شده اند عبارتند از: قاليبافي ،پارچه بافي ،گمانه زني سفالگري ،عطاري،دست آسي،حكيم باشي،آرايشگري،مراسم عروسي،جلك زني،حلاجي،كفاشي،آهنگري،سبد بافي،برداشت محصولات كشاورزي،كاشت،داشت،برداشت و… كه در قالب 28 عدد مجسمه به نمايش در آمده است .
در اين ميان صحنه اي از وضعيت مراسم ازدواج در بيرجند در يكي از غرفه ها قابل توجه است
موزه شهدا بيرجند
گنجينه شهداء در مسير ترويج و نشر فرهنگ ، ايثار و شهادت به ترسيم راه عاشوراييان همت گمارده است و با بهره گيري از امكانات ديداري و شنيداري زمينه مناسبي را براي آشنايي با شهيدان نشان مي دهد .
اين گنجينه وارث عظيم دستاوردهاي گرانسنگ شهيداني است كه انديشه ناب انقلاب را در جبهه هاي حق عليه باطل ترسيم كرده اند و برگ دفتر هستي را به نام و ياد خود جلوه اي ديگر بخشيدند .
گنجينه شهداء با جمع آوري دهها اثر به جا مانده از گلگون جامه گان شهيد ( چون وصايا ، مناجاتنامه ها ، خاطرات ، البسه ، اشياء و …. ) و دهها اثر هنري مرتبط با فرهنگ شهيد و شهادت ، عرصه مناسب پژوهش و تفكر را براي مشتاقان ، فراهم نموده است .
گنجينه شهدا با همكاري و مشاركت ميراث فرهنگي و بنياد شهيد انقلاب اسلامي بيرجند و به پاس تكريم از مجاهدت نام آوران عرصه اقتدار ملت در بناي تاريخي – مذهبي آرامگاه خواجه خضر كه مورد احترام اهالي شهر مي باشد در روز جهاني موزه و هفته ميراث فرهنگي راه اندازي گرديد.
شهرستان بيرجند قريب 850 شهيد والا مقام را در راه حفظ و حراست از انقلاب و اين مرز و بوم در راه خدا تقديم نموده است .
اين موزه از قسمتها و بخشهاي مختلف ذيل تشكيل شده است .
1- بخش وصايا ،دستنوشته ها ،البسه و وسايل شخصي شهدا 2- جايگاه نيايش خواهران و برادران3- فروشگاه عرضه محصولات فرهنگي شهدا . 4- سقاخانه 5- شمع خانه 6- كتيبه ها و سنگ نوشته ها با مضامين شهيد و شهادت 7- سنگ مزار با مضامين اشعار حافظ.
بخش آثار و اشياء شهدا
در اين بخش مجموعه اي از آثار شهداء چون وصايا ، دستنوشته ها ، لوازم شخصي ، قرآن ، البسه و … به نمايش گذاشته شده است .
در اين ميان قرآن جيبي يكي از شهداء كه بر اثر اصابت تركش خمپاره بريده شده است و همچنين البسه آغشته به خون شهيدي كه بهنگام شهادت بر تن داشته است بسيار روح برانگيز مي باشد
كتيبه ها
از ديگر بخشهاي اين گنجينه وجود كتيبه هايي با مضامين و مشخصات شهداء ( نام و نام خانوادگي ، تاريخ و محل شهادت) مي باشد. از ويژگيهاي اين بخش قرارگيري و تنظيم كتيبه ها بر اساس تاريخ شهادت است . كتيبه هاي موجود به صورت نقش برجسته واز گچ و پلي استر با ويترينهاي مخصوص ساخته شده است .
جايگاه نيايش
اين جايگاه در دو بخش مخصوص برادران و خواهران و در طبقه دوم بنا قرار گرفته است ، در اين جايگاهها خواهران و برادران مي توانند به دعا و نيايش بپردازند.
غرفه عرضه محصولات فرهنگي شهداء
در اين غرفه محصولات فرهنگي شهدا و كتب مذهبي ارائه گرديده است .
از بخشهاي ديگر گنجينه مي توان به سقاخانه ، شمع خانه و جايگاه نزورات اشاره نمود .
________________________________________
Natural historical and cultural attractions of South Khorasan Province
Name city historical attractions (religious) Natural Attractions Cultural Attractions
Birjand Vmarthay Akbryh gardens, Shvkt Abad, Layout, Rahim Abad - pergola Citadel - School Shvktyh - حسينيه Navvab - Mosque Chhardrkht - Castle Birjand - assorted historical context - Hussam Ibn Khvsfy Tomb - Valley paragraph - paragraph Mrshah - Waterfall Chardh - valleys Baqer heights - everglade Badyhay Desert Sand estuary - spa during archeological museums - Anthropology - Mshahyrv Figures Museum - Museum of Natural History - Museum Studies long-standing
Ghaen Mosque Ghaen - Castle Chehel - Hajar Abad Castle - Castle Fryz _ Tomb Bvzr Jmhr Ghaen - Castle Mountain - Afyn Mosque - Mosque Khezri - Abdullah Karshk Holy - Holy زيد Alnar Fryz Varzaqan Cave - Cave Pahlavan - Khvnyk Cave - Cave Farsan - Bvzr Jmhr heights - Asfdn plain - plain Shahrkht Museum of Anthropology --
Nehbandan Sbadhay Khvanshrf - the village mosque Myghan - Nehbandan Castle - Castle Shahdzh --
Old Village Qdmgah tissue --
Old Village tissue stand ten Slm Desert Museum Anthropology
Srbyshh wonderful village Makhvnyk - Mazar reduction - mode Castle and Gardens - beautiful stone village Makhvnyk PD Chnsht --
Btrsh Srbyshh - watering bigness - Mining Charter Bazalt --
Among Fvrg historic castle - Castle Hasan Sabbah total - Hndvalan Mosque - Gsk temples - the tomb of Sultan Ibrahim Reza old buttonwood Dvshyngan --
Fvrg village - among the village --
Hot Gzyk
Tomb Sarayan Turan Shah - Caravanserai Sarayan - Castle Qla Sarayan - Dam ذو Msby beautiful villages - Krymv - Village Chrmh - call ذو
Caravansaries:
Caravansaries including the value of monuments and historic B Mina Stories have it that the founder caravansaries Achaemenids were built during the Islamic create such different characteristics in urban and rural areas and along roads in desert margins and mountain passages with different names like Rabat caravanserai to development institutions.
Ages before the trade was a huge boom in Birjand that this was the cause that the only way Atrtbaty Iran with India through the drought and Zahedan, Birjand Mygzsht Myrjavh this relationship was on the shade and when the way in Zahedan, Birjand and Mashhad Kalathayy that was from India or Iran could Ayra from there to India and other territories have expected all this
Caravanserai Haj Malek:
The house belongs to Hajmhmdhsyn Malek (Malek Birjand Altjar time) and his name was known and in fact lived in a commercial was a businessman in the chamber had their warehouses and commercial goods were kept in this house has some changes that still remain because Later it
Rabat:
Rabat, including the historical city of Birjand considered Yadgarhay applied for the preservation and prosperity of the business created Vaqtsad come from the very commercial center of natural complications of the intervention was a risk of desertification in many civil wars and numerous foreign Asar organized attack regardless of the threat of permanent positions for a secure supply Rest caravan and merchants will be required.
Considering the history and Karvansrahay home especially in the Achaemenid period and later dynasties in the early Islamic Pasgahhay S Ayja been strong ligament called the boundary of the residents, if necessary, against Thdy suppliers to pay their defense.
Although defense Rabat residents consider religious kind of went in the meantime to protect Karvanhayy that went on in the field of shielding them Vamd knew you were due to the addition of Robat Thanks for the local people used and where they considered Bytvty Mygrdydh is.
Registration Number 2030 Volume Robat Asif Date: Qajar
Rabat Asef 70 kilometers north of Birjand in the broad plain that sink Mvsvyh will be connected is located.
Robat Chayn two Iranian Tqsymbndy in construction works are considered similar among Rbathay plain spaces in the construction of special Interior Icebox consistent structure and its specific function is.
Rabat Asef Volume Qajar constructions that are considered at the time of prosperity and positive effect on security and trade Tahyh Qhstan and neighboring cities has.
The only decoration in the margins specified entrance porch to the entrance of the diamond brick work to form the role of continuous curve is used.
Asjad Dazlayn after Arbat main entrance route to the central and apron rooms built around it is created.
Central apron suitable for the local wharf Karvanyan considered disrespecting the place for Ayvanchh input in terms of the rooms is warm and dry climatic characteristics of the architectural form room in roof to the dome is made possible in addition to the input space Robat including guarding the Ataqk·hay in front of the South created the glory and the glory has added strength and demonstrates that space is available in Rabat from other stalls is that the range of 2 or 3 times the room is included.
Attractions and places of natural
Tourism Attractions
1. Mood Garden: Around the southern village Mood large garden fence towers are seen. Garden Center Street crossing two longitudinal and transverse construction there is belonging to the Safavid period. Zymba mansion remains inside garden decorations beautiful painting is seen.
2. Valley paragraph: This building at the time of Qajar rulers Amir Heshmat MULK science is built.
Dam building or historic Valley section is huge stones, bricks and mortar on the concrete path in the mountain flood Baghran was constructed. This building with 31 m long crest, Tarj 3 to 5 meters in width and about 13 meters, the most important section is considered historic in Birjand.
3. Omar Shah paragraph: paragraph Historical Shah Omar West a distance of two kilometers south of Birjand and the mountain is the Baghran. The water of the dam structures belonging to the Qajar period, the dam in the Qajar rulers and time Heshmatollah MULK science is built
4. Hosseiniyeh Navvab: One of the famous city of Birjand Tkayay حسينيه Navvab the reign of Shah Abbas Safavi Khaton call to the command Amyrzadh Navvab BB Navvab or one of those wives and women Amyrasmayl Khan believes his family was Khzymh command and majestic building حسينيه Navvab Przmt also be issued to كتيبه or in part before the entrance arch حسينيه is located on the date 1001 AH Haji Yar carved aware and practice shows that probably Gchbryhay before he has been done by arch. Ayntkyh big with many endowments such as land, water, Ashjar in the city and surrounding villages Ghaen of late years has been kept and 1357 but after the establishment of the rule of Juan was unresponsive and was Abandoned So if off.
1. Knsvlyary English (Mnzryh garden): Knsvlyary farm building Mnzryh distance about one km south of Birjand is located. Collection Knsvlyary inside buildings and garden located on the slope because of the earth using the earth plane have Skvhayy. Front side of main building is the North East, including porch columns with Stvndar is Chharzly and decorative brickwork. General collection Knsvlyary internal focus and a series of related rooms are also formed.
7. Village Makhvnyk: Makhvnyk village in a mountainous region in the southern mountain range called Makhvnyk is located. The village has the regional centrality of the village is composed of 12 Makhvnyk the largest village of 21 other people and their lineage is their Makhvnyk know. The comments of rural religion, livelihoods, way of life and social situation in each other have a large subscription. interesting feature of this village traditions and durability Ghavam Vadab Vrsvm people that undergo the least change over time Vthvl yet. Customs and traditions in all affairs of the village a strong social, economic and even believe housing remained completely intact. Tissue architecture and other interesting point is rural Makhvnyk. Architecture so that the village is very elementary and run at least Aktfa Mshvd
8. Msjdazbk: constructions of texture and environment is glaring. Mosque of sediment input to zigzag around the two stone bench to sit and rest referred built. The entrance is located directly on the apron. General architecture of mosque entrance entrance, apron and summer, and Ivan is bedchamber. Ivan the most important part of the mosque roof and using Myvd Crotch and zigzag form is made. Ivan the end of the sanctuary and two Srf stitch Ivan left are two smaller Ayvanchh. Ivan Ayvanhay internal and collection as the two sides have Shabestan summer application. Ivan has now view the cement casing in accordance with people with Gqth Decoration Ornaments Shop brickwork is likely. This building in terms of architectural style resembles Vfrm as full Bnahayy Ashoura mosque Mosque and the city is bright. Although evidence Khsvs construction time of this building but not on the map and form the architecture course it can be attributed to T..
.9 مصلي: three ways in the north-west of Birjand Asadi brick building there is the famous مصلي. Ivan مصلي include building square yard and is Shabestan Ivan Rafi Azari Arch Klyl over two thick pillar on each side, and raised two Ivan Booth created that leads to some cell is. Find the insertion of basic Ivan Pakar roof area of the corridor created Ivan has to be around. North side of Ivan Shbstany there Find basic thick cover as many springs it possible to have roof. Sleeping to bricks Jrz·ha procedures Ordo Zinat have given. مصلي buildings, including the Qajar period in Birjand that remains healthy and strong.
4. Castle Chhkndvk: the extinction rule of the Safavid period and gradually Zndyh Afshariyeh and power-up of the central government in many outlying villages and cities attacked Uzbek and Turkmen tribes would be the number of villages around the frequency of flower Qlhhay and Birjand South Khorasan other cities shows this is. Considering this time making this building can be compared for Qajar.
5. Fvrg Castle: Castle Historical Fvrg distance meters 110 kg in rural East of Birjand and functions the same name is located among the city castle building, by the time of Nader Shah Mirza Bqakhan of the rare ruling to determine the location was started and after of his son Mirza Rafi Khan from building castles completed. Interior Castle of various constructions such as place and life Vsrbazan crew, location, keeping livestock, ammunition storage, the large water storage concrete overlay of IN Dvdr them away Hesar circular stone tower Bhmra many learned and high fence and towers crenate July Gsh and some defense and monitor the insertion is
11. Tvranshah Tomb: The building in the southern border town located Sarayan been active in the regional that have learned about it Qbrhayy. According to a map is octagonal and the input side of the northeast is located. Sediment input is a zigzag with width 3 / 4 deep and 3 / 8 meter entrance entrance immediately after the interior is the tomb or Gnbdkhanh. This space also has a map octagonal and each side has its oddness is. Taqha wing and zigzag number three at the end Taqnma some of them is located. Dimension space Gnbdkhanh 7 / 6 × 7 / 6 m and each Taqha 3 / 2 meters and a width are. The skullcap style dome with octagonal Fylpvshhay small space close to the circle have been built. The exterior has a decorative Taqhay
The brick work are. This historical period based on the evidence available likely belong Teymouri great course. There are several pieces around the tombstone that belongs Qbrhay have Teymouri course and belong to Venice on the slate over the ports that have this text is: Hzh off Almarh Almymvnh Alshryfh Sultan awliya system and forsooth Tvranshah Din al Alrzvan city and against Alrhmh Sman Zvalqdh a certain year and Khmsyn and Smanmah (?), last word, however, this text is completely readable, but is likely Smanmah.
12. Bhlgrd refrigerator: refrigerator refrigerator Bhlgrd one Salmtryn sample is within city of Birjand. And Tkhrybhayyy, in which case the destruction is limited to only part of the tank cover and rooms and Bonyan workers and the principle is in full health. Refrigerator This refrigerator also like this other area of architectural form and materials as they are entitled. The most important components of precious historical architecture of this building are: 1 - wall refrigerator 2 - Tank 3 - tank cover 4 - rooms 5 workers - Intake refrigerator wall length and height of 42 meters and 5 meters, was constructed of a thickness. The end wall has two curve is impalpable.
The purpose of this insertion Khmydgyha base on delivering maximum intake during sunset and sunrise is. Wall to east - west Ahdasshdh is. Part two in the south wall Asaq rest for workers and guards, and northwards Intake refrigerator wall was constructed.
13. Tomb of Sultan Ibrahim Reza: Ibrahim Sultan Mausoleum historic building Rpa brother Imam Reza (AS) in the spa village of Birjand is among the functions section. This building on the platform about a meter height of land surrounding the surface is located. Entries include the most important elements of architecture, Taqhayy four sides and the two floors and is home dome. Considering the quadrilateral space and the map being high dome cover for the home first by a wide space of four space Fylpvshhayy
Heptagon is a polygon and then converted to close the circle dome heptagon as the skullcap is implemented. Decoration of the Rfthdr used Btnhay are implemented on some doors with the windows and plaster projects netted Khvshnvysyhayy on the internal wall height to about 5 / 1 meter is. Aynkhtvt that Rqmhay Nstlyq, broken, and are naskh LIGHTING art and all are written with ink. Some of these lines with date version that are more related to the Safavid and Qajar period is.
14 Ibn Amir Mausoleum Khvsfy: Hussam Ibn Khvsfy Mausoleum historic building, the ninth-century poet laureate you. AH over Skhrhay stone sidelines and in the northern city Khvsf is located next to farms. The building includes a small box of octagonal form with a map of the Interior is a crossover. Tomb dome to cover the sign in the center of the insertion is a pergola. This section is so light Nvrgyrhayy insertion Interior Tomb provide ventilation and the interior of the tomb. The first in the Safavid period and the later Qajar period Khsvs given the changes.
15. Abvalmfakhr tomb: the tomb building Abvalmfakhr sidelines Ghaen city is located. Tomb with about 71 square meters building area, a plan is octagonal entrance arch with its prominence as zigzag in front of the South-West is located. Interior or Gnbdkhanh as the crossover and is Chhartaq. Taqha form a zigzag run and at the end of each of these Chhartaq Drgahhayy is seen now, but probably closed in the past, each a separate entrance to the tomb area is. Input current with the lack Mmaranh proportion of the total. Means the proportion with the main dome and tomb building, the larger
Should be. Considering these factors seem to input the period after the original building construction period is added.
16. Ghaen Bvzrjmhr Tomb: Tomb Bvzrjmhr Ghaen historic building in downtown Ghaen distance 3 km range and the northeastern slope of Mount Aboozar is. The building actually is a collection of tomb building and the state Centrality Mhvryt and architectural services and residential spaces. One of the features of the architecture Qrargrftn the local slope is relatively high with the height difference between the three parts of the architecture of 5 / 6 m reach. Lowest part of architectural collections Taqnma with only three meters and a depth of arch and a tower is zigzag. After inhibition slope land to create a platform to establish tomb monument, creating
This Taqnmaha addition to creating an environment suitable for the pilgrims rest, view this section of the tedium out of the beautiful and the view is more of this. This first section on that platform, is the tomb monument. The building plan with a square shape, central and most important part is set.
17. Citadel pergola: the three sections of this study and research can be: 1. Section 2 of the ground floor. The Form 3. Spring house building in the aforementioned part of the total fully Comment Architectural styles and practices with other urban constructions of difference is essential because of the dome because Zygvarty and having a tear. Taqnmahay and the numerous and sometimes Mqrnskary and Jh Mmyz·h has his remains. It is made up of part ground floor plan of a square shape that mother surrounded by several rooms and has the same
Floor porch and four being lopsided proportion taste eats. Meanwhile the main section of building that is part of the dose in spring house. Door to ground floor rooms around courtyard space main spring house is open and they can by the spring house called away.
18. Garden Layout: Layout palace garden and a little distance from Birjand and right is located in the West. This includes the gardens, palace and place اسكان crew is. Garden entrance is located on the eastern side. Garden has many streets that are along the various degrees. Main building or in the palace gardens and median two floors are made of. This building has octagonal plan and input on the eastern side is located. After entering a spiral flight path of the upper class. Along the entrance hall is a spring house, which leads the central section is the upper floor alcove with a cruciform plan with the port and Pnjrhhayy the semicircle is odd. The room is covered with two steam Klyl Azari a wall that is seen. Ivan the two in there along the two side rooms are square. Ivan South Taqchhhay with decorative columns and two Chharzly is. Palace facade decoration with geometric shape is a brick. Garden and building constructions of the Qajar accommodation.
19. Building and garden Bhlgrd: Bhlgrd building and garden collection, collection of monuments is 20 kilometers South East side of the road and Birjand Birjand - Zahedan is located. Garden and the family mansion aforementioned science and has been used Shvktalmlk. Entrance with garden entrance is simple. After the entrance porch with Taqnmahay Kmrz is located in the porch and landscaping is viscus. The premises of a relatively wide space allocation has to contain the pool in the middle to form insular octagonal pool is built. Baghchhhay around the pool category is numerous. I leave the south side of the geometric surface is created and highlighted. Porch of the spaces, an important input in the home was constructed in this section of route access to the roof and water inside the chamber of the wells that have occurred in addition to the corridor route to access the house apron is created . Main courtyard building is two floors of this building is built with muscle Dining Dalanhay and communication with the upper floor room with alcove and Ivan Stvndar Stynhay round and covered the floor and bed as is serum.
20. Shvktabad garden: Birjand in East and South villages Shvktabad great collection of garden, building, stable, input, location, and crew ... life has been. This collection of about eight hectares in extent during the rule of Amir Alam Shvktalmlk built and residential premises of clip. The two input one of the front garden and another in northern and eastern front is. South Main Street entrance to the garden leads to the two sides are in the room with two guards present location is,
براي دريافت اطلاعات بيشتر راجع به بير جند
كليك نماييد
در پيوند هاي زیر، آلبوم هايي كاملي از جاذبه هاي گردشگري ايران ، خراسان مشهد و مکان های دیگری را خواهيد ديد
هنگامی که مطالب مربوط به هر بخشی را کلیک نمودید ، به هر علت اگر برخی از عکس ها دیده نشدند ، شما نخست روی پیوند
و سپس پیوند
و سپس پیوند
کلیک
نمایید. در سایتی که باز می شود شما عکس ها را با امکانات بسیار فوق
العاده ای خواهید دید از جمله روی هر عکس که کلیک نمایید در اندازه ی
بزرگتر باز شده و نقشه ی دقیق محل عکس برداری، همراه با جی پی اس ، موقعیت
دقیق آن محل به نمایش در می آید. شما هر گاه قصد بازدید از آنجا را داشته
باشید دیگر هرگز مانند نگارنده، که برای اولین بار به آنجا ها می رفتم و
قبلاً چنین راهنمایی هایی را در جایی ندیده بودم ،راه را گم نمی کنید و
سرگردان نمی شوید.این قسمت ها در حال تکمیل شدن است و هر روز به تعداد عکس
ها و کیفیت آنها افزوده می گردد. هیچ دستگاه دولتی تا کنون توفیق انجام
چنین کاری با این وسعت و دقت را نداشته است.
در آلبوم های زیر نیز می توانید با امکانت متفاوت دیگری عکس ها را ملاحظه نمایید
در آلبوم های زیر نیز می توانید با امکانت متفاوت دیگری عکس ها را ملاحظه نمایید
و سپس روی پیوند های
کلیک نمایید. وارد وبگاه دیگری از نگارنده خواهید شد ، حال روی هر بخش که مورد نظر شماست کلیک نمایید ، تمام عکس ها ی آن قسمت را خواهید دید.
گر در آن وبگاه روی عنوان
slide show
کلیک نمایید عکس ها را به صورت پویانمایی زیبایی مشاهده خواهید فرمود. پیشنهاد می کنم نخست مطالب و عکس های این وبلاگ را ببینید سپس هر جا لازم بود که عکس های آن متن ها را دوباره کاملتر ببینید به بخش آلبوم عکس ها بروید.
راه دیگر برای دیده شدن عکس ها همراه متن ها، استفاده از فیلتر شکن های مختلف است که آنرا روش مطلوبی نمی دانم ولی متاسفانه دولت با فیلتر های بسیار شدید و کور خود ، کاری می کند که مردم بناچار و برخلاف میل باطنی برای دیدن سایتهای مفید که محتوای غیر اخلاقی هم ندارند مجبور به استفاده از فیلتر شکن می شوند.وبگاه های اینجانب فیلتر نشده اند ولی دولت سرور های اصلی را به گونه ای فیلتر نموده که معمولا در هیچ وبگاه متعلق به بلاگ اسپات یا همان بلاگر معروف عکس ها دیده نشود.البته آی اس پی های ایران یا همان شرکت هایی که خدمات اینترنتی ارائه می دهند، از نظر فیلتر نمودن با هم متفاوت هستند. یک راه هم استفاده از خطوط وی پی ان vpn است .
Posts
